Сүндетке отырғызу – тек мұсылмандық емес

 Сүндетке отырғызу - тек мұсылмандық емес

Анайы көрініс немесе бүгінгі сүндеттой

Сүндетке отырған баланың да мінез-құлқы бірден өзгереді. Шапқылап ойнап жүретін баланың мінезі салмақтанып, жүріс-тұрысы жинақталып, байсалды қалыпқа түседі. Айналасына да басқаша қарай бастайды.   

Бүгінде сүндетті арнайы хирургтер атқарып жүр. Олардың арасында бетін сипап, дұғасын айтып барып жасайтындары да бар. Қазіргі күні өткізіліп жүрген сүндеттойларда ауылдың балаларын – атқа мінгізіп, қалалы жерде машинаның алдына (капотына) кілем жауып, баланы сонда отырғызып жүр. Қалалы жерде атап берер, жетектеп әкелер мал жоқ, баланың қолына көп жағдайда ақша ұстатамыз. Кейбір ата-әжелер арнайы көрімдікке берген ақшаны «баланың қоры болсын» деген жақсы тілекпен жинақ кітапшасын ашып, соған салып жатады. Бұл – құптарлық іс. Болашақтағы оқуына, үйленгеніне қажет қаражаты жинала бергені де дұрыс қой. Заманына сай әркім шамасы келгенше жасап жүр. Бірақ маған ұнамаған нәрсе – сүндеттойда келіннің бетін ашқандай қылып, баланың «сұлуланған жерін» «он көрсетпе, бір көрсет, пәленше әжеңе бір көрсет, түгенше атаңа бір көрсет»  деп құлаққа түрпідей тиетін біртүрлі өлеңді айтып, көрімдік алатындардың кездесіп жатқаны. Мұндай анайы ұят істі өз көзіммен көрмесем, айтпас едім. Онсыз да ол балаға «сүндетің құтты болсын», «мінеки жігіт болды», «азамат болды деген – осы» деп ағайын-туыстары көрімдік береді. Ал өзін жігіт, азамат сезінген баланы жұрттың алдына алып шығып, тойдың үстінде абыройын түсіру – қайсыбір сұғанақ асабалардың шығарып жүрген дарақылығы. «Енді ұят болады, мен үлкен жігіт болдым» деген түсінікті санасына қалыптастырған баланы көпшіліктің алдына шығарып, табаққа ақша жинағанын көру кейбіреуге қызық шығар. Бірақ талай үлкен адамдар ұялып, ыңғайсыз күй кешті. Баланың өзі де қатты қысылды. Бұл – менің өзім көрген сүндеттойдағы көрініс. Мұндай бассыздық ата-бабамызда болмаған. Кез келген жаман нәрсенің халық арасына тез тарап, жылдам сіңетінін көріп жүрміз. Осындай анайы көрініс індет сияқты, тез тарауы мүмкін. Келіннің бір жасаған сәлемін ақша беріп сатып алуды тоқтата алмай жүргенде, осындай анайылықтың белең алуы ұят дер едім. Бұл – қазақтың табиғатына, болмысына қайшы келеді, бізге жат қылық.

Сүндетке отырғызу - тек мұсылмандық емес

Сүндетке отырғызу – тек мұсылмандық емес

Өзім басы-қасында болып, сүндетке отырғызуға мұрындық болған мына оқиғаны айта кетсем, артық болмас. Облыстық балалар қорында істеп жүргенімде, бұл 90-жылдардың аяғы болатын, балалар үйлерімен тығыз қарым-қатынаста болдық. Алматы қаласының жанындағы Бағанашылда №1 балалар үйі бар. Сол кезде аталмыш үйдегі сүндетке отырмаған балалардың алды – 15-те, кішісі 7 жаста екен. Мұны естіген бойда облыстық емхананың бас дәрігеріне барып, бар жағдайды, балаларды сүндеттеу керектігін түсіндіріп айттым. Өйткені олар – онсыз да өмірден соққы жеген, кінәсіз жазықты болған, жетімдіктің азабын тартқан, кейбірі керек десеңіздер қазақша сөйлей де алмайтын балалар. Сүндетке отырғызу тек мұсылмандық жолы емес, оның ер адамның денсаулығына, ертеңгі күні ұрпағының өсіп-өнуіне де маңызы зор екені медицинада  дәлелденген. Сондықтан да ол балалардың болашағын  ойладық. Ол кісі бұған қуана келісті. Алдымен молда шақыртып, дұғасын оқытқан соң, сол аурухананың хирургтері арнайы дайындалған бөлмелерде балаларды сүндетке отырғызды. Әр балаға арнап аппақ матадан «сүндетжейде» тіктірдік. Олар жазылған соң балалар үйінде той жасап, балалардың көңілін көтердік.  Бұл біздің сол балалардың алдындағы парызымыз болды. Қалай десек те, біз ғасырлардан бері келе жатқан мұсылмандық таққа мініп, имандылық жолға түскен аталардың өсіп-өнген ұрпағымыз. 

Зейнеп АХМЕТОВА

Суреттер: artcard.kz

«Сүндетжейде» мен «сүндеткөрпе» жайында

«Сүндетжейде» мен «сүндеткөрпе» жайында

Ерте кезде баланы сүндетке қожалар, молдалар отырғызған. Баланы кез келген адам сүндеттемеген. Бұрынырақта бала сүндеттейтін қолы жеңіл, барлық жөн-жобаны білетін қожалар болған. Қу тілді біреу «қожасы жоқ ауыл жетім» деп бала сүндеттейтін адамы жоқ ауылды осылай қағытқан көрінеді.  Қалай десе де, сол заманда әр ауылда дерлік бала сүндеттейтін қолы жеңіл молдалар, қожалар болған. Баланы тақ жаста – үш, бес, жеті жаста сүндетке отырғызған.  Мейлінше көктем мен күз айларында сүндеттеу қолайлы деп есептелген.

Сүндетке отырғызған балаға арнайылап «сүндетжейде» мен «сүндеткөрпе» тігіледі. «Сүндетжейде» – кең әрі ұзын етіп тігілетін баланың жарасы жазылғанша киетін жейдесі. Мысалы, мен өзімнің немерелеріме өз қолыммен түйе жүннен «сүндеткөрпе» дайындадым. Базарда көрпенің сан түрі бар. Бірақ мен өз қолыммен жүнді түтіп отырып «айналасына жұғымды болсын», «ешкімге жамандық жасамасын», «өмірден тек жақсылық көрсін» деген жақсы тілегімді тілеп, көрпені өз қолыммен тіктім. Көрпенің бас жағына үкі қададым. Өйткені үкі қасиетті саналады әрі бала көрпенің бас жағы мен аяқ жағын шатастырмауы керек.   Көрпенің біресе – бас жағын, біресе аяқ жағын қалай болса, солай жамылуға болмайды. «Сүндеткөрпе» де – қазақта бұрыннан бар нәрсе. Дүкеннен дайын көрпені сатып алғаннан гөрі әр әже немересіне «сүндеткөрпені» өзі қолымен дайындағаны дұрыс деп ойлаймын. Кезінде Ержанымның «сүндеткөрпесін» әжесі тіккен болатын. Соның қабын сөгіп, жүнін жуып, содан Нұрсұлтанға «сүндеткөрпе» дайындадым. Өзінің әкесінің «сүндеткөрпесінің» түйе жүнінен баласына қайтадан «сүндеткөрпе» тіктім солай. «Сүндетжейде» мен «сүндеткөрпе» балаға міндетті түрде тігілуі керек.

 «Бұл менің міндетім еді…»

Менің әкем үлкен дәрігер болатын. Өзі де көп балаларды сүндетке отырғызған.  Есіме мына бір оқиға түсіп отыр. Ұмытпасам, әкем «Ислам және медицина» деген кітапты оқып отырып: «Ақымақ! Мына бір дәрігерсымақ елді шатастырып мынандай нәрсе жазыпты…», – деп ашуланып лақтырып жіберді. Жаңағы кітапқа «сүндетке отырғызу баланың өміріне қауіпті, бала мүгедек болып қалады» деген сияқты нәрселер жазылған екен. Мұндай түсінік Кеңес өкіметі кезінде белең алды. Өйткені ол кездегі жүйе адамның Жаратқан иеге деген сенімін тартып алды. Салт-дәстүрге, әдет-ғұрыпқа деген сенімін жоғалтты. Сол кездері құрылған «Құдайсыздар қоғамының» ең бірінші белсене кіріскен шаруасы – осы сүндеттойды болдырмау, яғни сүндетті жою болды. Осының кесірінен Кеңес Одағы кезінде балалардың көпшілігі, әсіресе орысша оқығандардың балалары сүндетсіз қалды, ол – рас. Кеңес өкіметінің кезінде сүндеттой жасау деген мүлде ұмытылды деуге болады. Бірақ көптеген қазақ отбасылары жасырын болса да, баласын сүндетке отырғызуға тырысты. Той-томалақ жасап, дабыра қылмағанмен, қазақ мұсылмандығынан айныған жоқ. Біз қалада тұрсақ та ұлымызды сүндетке отырғыздық. Ол кезде атаның өз отбасы болды,  бізден бөлек тұрды. Бір жағынан, сол кезде Мәскеуге жолушылап кетіп, үйінде болмаған еді. Ержанның әжесі (Бәкеңнің нағашы апасы) өзінің сіңлісінің дәрігер баласын шақыртып, баламызды сүндеттеді. Кейін атасы келгенде айттық. Ата сонда қатты қуанды. «Бұл менің міндетім еді», – деп апаға алғысын айтты. Немересіне көрімдігін беріп, мәз болды. «Жылады ма» деп сұрады бірден. Ержанның жыламағанын, «Батыр бала Болатбекті» айғайлап айтып жатқанын айтып бердік. Атамның Мәскеудегі досына кішкентай немересінің сүндетке отырғызғанда қайсарлық танытқанын қуана жеткізгені жайлы жазылған хатының көшірмесін кейінірек архивінен таптық. Ата хат жазғанда міндетті түрде көшірмесін алып қалатын…

 Зейнеп АХМЕТОВА

 

Сүндетке отырғаның – иманды болғаның…

сүндет той

Құрсақтой, шілдехана, бесіктой, қырқынан шығару, тұсаукесер деген сияқты бала өміріне қатысты тойлардың маңызы мен ерекшелігі жайлы сайттың «Дәстүрдің озығы бар…» бөлімінде айтып өттік. «Енді ұл баланың өміріндегі үлкен бір белес – сүндет жайлы, сүндеттой жайлы не білеміз, бүгінде сүндеттой қалай жасалып жүр» – осы жайлы сөз қозғамақпыз. Сонымен…

Сүндеттойдың ерекшелігі

Қазақ – титімдей жақсылығын жария етіп, қуанышын елге жайып жүретін, әрбір қуанышында шашуын шашып, тойлап жүретін халық әрі қашанда бір-біріне көңіл сыйлап, жақсылық тілеп жүреді. Қазақ халқының жан-жаққа ат шаптырып, хабар беріп жасайтын  атаулы тойларының бірі – сүндеттой. Сүндеттойға бүкіл ағайын-туған, нағашы-жиен, жекжат-жұрағат, дос-жаранның барлығы шақырылады. Бұрынырақта нағашы жұртына, құдаларға, ағайындарға, достарға дегендей, әрқайсысына арналып жеке үй тігілетін болған. Қонақтарды күтетін адамдар да белгіленетін. Осы күні ат шаптырылған, бәйге ұйымдастырылған, жамбы атқан, палуан күрестірген, теңге алған. Балаға арналатындықтан тай жарыс, құнан жарыс өткізілген. Баланы сүндетке отырғызып, қуанышын елмен бөлісу ата-ананың парызы болып есептеледі. Ал сүндеттой жасау – көзі тірі ата-әженің парызы, яғни ата-әже «немеремді сүндеттеп жатырмын» деп осы тойды өз аттарынан жасайды.

Ашамайлы атқа міндің,
Мұсылмандық таққа міндің,
Сүндетке отырғаның – иманды болғаның.
Тойын тойлап, думанды болғаның, – деп баланың көңілін өсіріп, дәрежесін көтеріп бағады.

Тілек сайтынан

Баланың өзі де кішкентайынан той-томалақты көріп өскендіктен, өзінің де сондай бір белестен өтетінін білгендіктен бұған психологиялық тұрғыдан дайын болады. Сонда да атасы мен әжесі ұл баланы «сен азамат боласың, жігіт боласың» деп құлағына сіңіріп өсірген. Әр жерде әртүрлі, тіпті өрескелдеу айтып жүргендер бар, бірақ бұрынырақта текті ата-әжелер балаға сүндеттеуді «сен сұлуланасың» деп жеткізген екен.

сүндет той

Кез келген ұл баланың арманы – жігіт болу, азамат болу, сол себепті ол да іштей бұл күнді күтеді, асығады. Осы күні балаға бастан-аяқ жаңа киім кидіреді. Екі иығына үкі қадайтын болған. Содан кейін өзінің ашамайлы бәсірелі тайына мінгізген, ал оның атына қоржын салған. Қасына сәнді киінген 1-2 бозбаланы ілестіріп, ағайын-туғанға тойдың қуанышын жеткізуге жіберетін болған.

Сүндеттойдың басқа тойлардан ерекшелігі

Тойға сүндеттелетін баланың өзі шақыратындығында. Тіпті жолаушы барып та шақырып келген. Себебі біреу арқылы айта салғанға «пәленше келіп айтып кетті», «біреуден айтып жіберіпті» деп шақырылған жақ кәдімгідей ренжіп қалған. Өйткені бұл – баланың есейгендігінің белгісі. Өз тойына шақырып келген балаға барған жерінде шашу шашады. Атының жалына орамал, шүберек байлап, қоржынына тәтті салған. Сыйлығын беріп жіберген. Ол бала ауылына келгенде «бізді де осы күнге жеткізсін» деген ниетпен елдің салған шашуынан барлығы бөлісіп алады екен.

Ал тойға келген туған-туыстар, жекжат-жұрағаттар балаға міндетті түрде сый алып келген. Тіпті кейбір туыстары бала тойға шақырып барған кезде-ақ атаған малын жетектетіп жіберген. Қазақта бала үшін нағашы жұртының орны бөлек. Баланың нағашы жұртынан,  бір жерде – «қырық серкеш», енді бірі – «қырық шұбар тай» дейді, яғни жиеннің нағашысынан алатын үлесі болады. Нағашы жұрты жиенінің сүндетке отыруына орай, ертеңгі күні төлі өсетіндей етіп, осы үлестің бір бөлігін – малын айдап келген. Оны өздеріне міндет әрі үлкен дәреже санаған.

Баланың, анығы ер-азаматтың ауқатты болуы осылай өзіне тиесілі жеке мал басының жиналуынан басталады. Бала ержеткенше осы малының басы көбейіп, өсе береді, оған тиіспеген. Ол кездегі байлар мен кедейлерді салыстыруға болмас, бірақ кедейдің баласына да «көңілі ортайып қалмасын», «еңсесі түспесін, өзгелерден өзін қор санамасын» деп бәсіресін беріп, сыйлықтарын берген.

Шамалары келгенше алдына мал салған. Өйткені қазақтар біріне-бірі қолғабыс жасаған, соны мәртебе санаған. Қалай болғанда да, бала сүндеттойында үлкен сыйға, құрметке ие болған. Кейде баланы сүндеттеп қойып, тойын ыңғайлы кезге қалдырады. Біз кіші немеремізді сүндетке отырғызғанымызбен, бүкіл қазақ халқы атап өткелі отырған атаның мерейтойына байланысты сүндеттойын әлі жасамадық. Атаның тойымен қабаттастырғымыз келмеді, әр тойды жеке өткізгенге не жетсін…