Қамқорлық пен қамқоршылдық жиі шатастырылады. Біздер жақындарымыздың көңілін тапқандығымызды қамқорлық деп санаймыз да, олар біздің көмегімізден бас тартып ренжіген кезде, оларды ұға алмай дал боламыз. Қамқорлық пен қамқоршылдықты
қалай ажыратуға болады? Қамқорлықты қалай дұрыс жасауға болады? Деген мәсселені психотерапевт
Марина Дьячкова түсіндіреді.
НЕГІЗГІ ИДЕЯЛАР
*Адамға қамқоршылдық көрсеткен кезде оны дәрменсіз санағандықтан, оның орнына шешім қабылдай береміз. Ал қамқорлық көрсеткенде оның әрекетке қабілеттілігін мойындаймыз.
*Әсіре қамқоршылдық көрсету адамның өз қажеттілігін анықтай алу қабілетінен алыстатып жіберетіндіктен өсуі мен дамуына кедергі кетіреді.
* Әдетте әсіреқамқорлықтың астарында, кезінде алынған психологиялық жарақаттар, бақылау мүмкіндігіне ие болу және өз өмірін мәндірек сезінуге талпыныс жатады.
Қамқорлық пен қамқоршылдықтын арасындағы айырым шекарасы өте жұқа болғанымен отбасылық психотерапевт Марина Дьячкова ол айырымды анықтай біледі. «Қамқоршылдық «дәрменсіздік» деген сөзбен тікелей байланысты. Біз көңілімізді өзіне өзі қамқорлық жасауға шамасы келмегендерге бөлеміз: кішкентай сәбиге, қартайған немесе қыймылдауға қауқары жетпейтін адамдарға»,-дейді ол түсіндіргенде. Бұл жағдайда қамқоршыл өзі қорымалдайтын адамның орнына шешім қабылдай береді.
Ал қамқорлық болса біздің өзімізбен тең, ешкімнің көмегінсіз өзін өзі күте, баға алатын адамға жасалынады, қамқорлықтың негізінде қолда барыңды өзіңмен «дәрежесі тең» адаммен бөлісу жатады. Біз қамқорлық көрсететін адам дәрменсіз, осал емес, біздің көмегімізге зәрулігі жоқ, тек оған деген біздің қамқорлығымыз оны қуантады.
Қамқорлық бала мен ата-ана және әріптестік қатынас арасында да кездесе береді, осылардың арасында қамқоршылдыққа орын табыла ма? Осыны талдап көрелік.
«Анашым, менің қарным ашты ма, жоқ әлде тоңдым ба?»
Ата-ана мен баланың арасындағы қамқорлық пен қамқоршылдық –базистік ұғымдар, бірақ бала есейіп өскен сайын олардың көлемдерінің қатынасы өзгерее береді. Жаңа туған бала абсолютті түрде дәрменсіз, өзі тамақтана алмайды, өзіне өзі қамқорлық жасай алмайды. Ата-анасы оның қажетілігін дер кезінде сезініп, қамтамасыз етеді. Бұлай жасау орынымен іске асқан әрекет және өзін ақтайтын қамқоршылдық болып табылады. Бала есейіп өсскен сайын анасы оған өз қажеттілігін өзі орындау жолдарын үйрете бастайды: қарны ашқандығын білгізу, қасықты ұстай білу, алманы жуу, өзімен өзі айналысып отыру деген сияқты. Бұл әрекеттердің барлығы қамқорлықтың көріністері болып табылады.
Бала өсіп есейген сайын оның қажеттілігі де күрделене бастайды: элементарлы физиологиялық қажеттіліктерге эмоционалдық қажеттіліктер қосылады. Бала бірнәрсеге ренжісе немесе бірнәседен шошыса, оны тыныштандырып, жұбату қажет. Бұндайда ересек адам баланың жағымсыз сезімін «өзіне» алып алмауы басты назарда болуы керек («Ит үріп қорқытты ма? Ертең бұл саябаққа бармаймыз!»), деудің орнына ұлың немесе қызың қобалжыған кезде қасында болу қажет. Мысалы баланың қолынан ұстап тұрып тұмылдырық кигізілген итті сипап көруге көндіру керек. Бұлай жасағанда біз баланың қауіпсз жағдайда қауіппен кездесуіне мүмкіндік береміз. Осы тәсілмен біз баланы үлкеннің көмегі арқылы әртүрлі жағдайлардағы болып қалуы мүмкін эмоциялық күйлерін жеңе білуге үйретеміз. Ата-ана балаға өзінің қажеттіліктерін айыра білуді үйретеді, соның арқасында бала дамып өседі. Бұл қамқорлық қатынастың нақты көрінісі.
«Кезі келгенде баланың зияны жоқ тежеулерді (фрустрация) бастан кешуі қажет, – деп түсіндіреді Марина Дьячкова. – Бұл кезде бала өзіне қажет деген заттардың барлығы өз бойынан табылып, оның қолына оп оңай түсе бермейтіндігін түсінеді. Кейбір затты өзі істеуі керектігі, немесе басқадан көмек сұрау керектігін ұғынады.
Өзінің қажеттіліктерін қамтамасыз еткен сайын, бала іштей өзгерістерге түсе бастайды, яғни, дамиды.»
Әсіре «қамқоршылдықшы» аналардан: «біздер ұйықтап тұрдық», «біз емтихан тапсырдық», «біз институтқа түстік» деген сияқты сөздерді жиі естуімізге тура келеді.
Ересектер баланың айтқанын екі етпей орындауға тырысу арқылы зыянсыз тежелуге деген мүмкіндігінен айырады. Нәтижесінде бала өзінің қажеттіліктерін айыра алу және оларды дұрыс қамтамасыз ету жолдарын табуға талпынудан ада болады. Осыдан келіп психологтар әсіре қамқоршылдық деп атайтын, «Анашым, менің қарным ашты ма?», «Жоқ Яша, сен тоңып кеттің!»-делінетін Одессалық анегдоттағы диалогтың кейіпкерлерін анық байқауға болады.
«Баланың қарыны ашып үлгермегендігіне қармастан анасы оны тамақтандырады, – дейді М.Дьячкова түсіндіргенде. – Анасы алдын алып мәселені шешіп қоятындықтан, бала ешқашан қарны ашқандығын сезініп үлгермейді. Әсіреқамқоршылдық дегеніміз –қамқорлық деген ұғымды барынша теріс түсініп, баланы кез келген жайсыздықтан (дискомфорт) сақтап қалуға орынсыз тырысу.Бұлай жасаған ана баланың дамуға деген құқын алып алады, баланың бірнәрсені өзгертуге, бірнәрсені бастап жасауға деген талпынысын түбегейлі жояды.»
Осындай отбасында өскен бала, өзіне не қажет екендігін, қалай қарай қозғалуы керек екендігін білмейтін болады. Әсіре «қамқоршылдықшы» аналардан: «біздер ұйықтап тұрдық», «біз емтихан тапсырдық», «біз институтқа түстік» деген сөздерді жиі естуімізге тура келеді. Бұлай ететіндер баланың бойынан тұлғаны емес, тек әрекетті ғана көреді, баланы ылғый да айналақтап жүру үшін жаратылған бір зат, тіршілік иесі деп қарайды. «Мен оған
бүкіл өмірімді арнадым», – деген сөзді әсіре қамқоршыл аналардың ауызынан жиі естуге болады. Бұл сөзден бала ана өмірінің мәніне айналғанын көуге болады, ал баланың өзінде мән жоқ, себебі оны ересектер алып қойған».
«Не жасасаң да, мен қызғанбайтындай етіп жасашы»
Үлкендер арасындағы қатынаста қамқорлық әріптестің қажеттілігін, «өтінуі бойынша», қажет етуі бойынша қанағаттандыруда анық көрінеді, себебі біздің балалардан айырмашылығымыз өзімізге қажеттілігіміз туралы айтып бере аламыз.
«Айталық мен өзімді мойындап, маған көңіл бөліуін қажетсіндім дейік, – дейді М.Дьячкова,- мен бұл жайлы әріптесіме айтамын, бұл менің әріптесім менің қажеттілігімді менің ойымдағыдай етіп жүзеге асыруға міндетті деген сөз емес. Егер мен әріптесімнен нақты бір әрекетті жүзеге асыруды: «бір миллион алқызыл раушан гүлін», немесе «гәуһар көзді жүзік» сыйлауын тлап етер болсам,- бұл дабыл қағарлық белгі болып табылады. Немесе маған не керек екендігін оның өзі біліп қыймылдауын күту, ең қиын шаруа. Немеесе әріптесімді қызғана тұра, одан мен қызғанатындай себеп берме деп талап ету.Ол не істеуі керек? Өзінің кісі қызығарлық қасиетін жасыруы керек пе? Ал маған ол қызғануға себеп беріп тұрған болып көрінсе ше ? Осы әрекетіммен мен әріптесіме: «Менің қолымнан келмеді, сен байқап көрші» дегенді айтқан болып шықпаймын ба? Олай болса мен өз әлсіздігімді мойындап, дәрменсіздіктен өзіме қамқоршылдық көрсетуді қажетсініп тұрған болып шықпаймын ба? Бұлай жасау біздерді ата-ана мен баланың арасында болатын, есейген әріптестердің біреуі сүйенішке зәрулік позициясын таңдайтын (инфантильді) қатынастың жазықтығына алып шығады.
Осындай, қамқорлықтың мәнін керісінше түсініп қабылдау ұғымы бүгінгі күні кеңінен таралып кеткен.
Әсіре қамқоршылдықтың артында не тұр?
Әсіреқамқоршылдық –тереңде жатқан мәселелер туралы ескерту беретін белгі ғана. Оның сыртында не жатуы мүмкін?
1. Жан ауырту, тағы да жан ауырту. Әріптестер жиі-жиі өзара тиімді, өз қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін,қажеттілігін келісе отырып алмастыру арқылы келісім шарттар жасасады. «Сен пұл тауып, менің қауіпсіз күн кешуіме жағдай жасайсың, мен белсенді түрде сенің қолыңнан іс келетін артықшылықтарың туралы елге таратамын». Осы жерде тағы да бір рет адамға тек қана әрекет деп қараудың мысалын келтіруге болады. Бұндай одақты жаны қатты жәбірленген адамдар құрады. Жұптардың осындай күйі айтарлықтай тұрақты болады. «Менің сол жақ аяғым, сенің оң аяғың жоқ. Біз бірігеміз, енді біз –екі аяғы бар сау адамбыз». Әріптесіңнің бір аяғы жоқ екендігін байқамау –өте ыңғайлы бартер, -деп қорытындылайды М. Дьячкова, – Ересектер арасында, әріптесіңнің бойындағы кешілікті өзі байқауына мүмкіндік бермейтін, қамқоршылдықтың аса бұзылған түрі жиі ұшырасады. Мысалы мен ерімнің маскүнем екендігін өзі түсінуіне мүмкіндік бермеймін: «Жо жоқ, бұл жұмыстағы жайсыздықтар ғана» немесе «Мен сені ренжітіп қойғандықтан, сен ішуге мәжбүр болдың», мен екінші бір адамды өз қателігін өзі түсініп, өмірін өзгертіп, түзелуге бет қоюдан қамқоршылдығымның арқасында, қақпақылдап бұрып аламын. Себебі ол өмірін өзгерте қалса, менің де өзгеруіме тура келеді ғой».
Ерте ме кеш пе адам өз кемшілігін өзі байқап, өз бетінше, немесе психлогтің көмегімен өзін өзі емдеуді бастауы мүмкін. Ал бәз біреулер әтеуір жалғыз қалмас үшін, «аяқсыз-ақ» ұзақ уақыт күн кеше беруі мүмкін.
КЕЙ КЕЗДЕ ЕРЕСЕК АДАМ ӨЗІНЕ ЖАУАПКЕРШІЛІК ЖҮКТЕМЕЙ, ӨЗ ЕРКІМЕН ЕРІК КҮШІ ЖОҚ, ҰЯЛШАҚ, ӘЛСІЗ АДАМНЫҢ РОЛІН ОЙНАУҒА КЕЛІСІМ БЕРЕДІ
2.Бақылау және сенбеушілік. Әсіре қамқоршылдықтың астарында тұрған негізгі мақсат –басқаның қажеттілігін, ойындағы арманын, қыялдауын бақылауда ұстау. Әдеттегі қалыпты қатынаста (ата-ана мен баланың, немесе екі ересек адамның арасындағы) бұлай етудің мүмкіндігі жоқ, олай жасаудың қажеті де жоқ. Ал егер қатынастың дені дұрыс болмаса ше? Онда қамқоршылдық жасаушы әріптестің шекарасын бұзып; әріптестің жазысқан хаттарын оқып, телефонын тексереді. Бұндай әдет тек әйел мен еркектің арасындағы қатынаста ғана емес, ересек балалар мен ата-аналары арасындағы қатынастарда да болады.
3. Өмірді мәндірек етуге талпыну. Кейбір аналар балаларын ғана емес, немерелерінің ата-аналарын ысырып тастап немесе, алмастыруға тырысып, немерелерді де бақылауда ұстауға күш салатындығы кездеседі. Осы тәсілмен өздерінің әлі де қажет екендіктерін көрсетіп, өмірлерін мәндірек жасауға күш салады.Кей кезде ересек адам өзіне жауапкершілік жүктемей, өз еркімен ерік күші жоқ, ұялшақ, әлсіз, «адасып жүрген» адамның ролін ойнауға келісім береді. Нақты мысал: баласы – наркоман және оның анасы. Анасы оның улы дәрмек алу үшін кірген қарыздарын төлейді, жұмыстан қалған күндері үшін бастығының алдында оны ақтап алады. Осынысы үшін өзіннің қажеттілігін сезінеді, өз өмірі өзіне мәндірек көрінеді.
Қамқорлықты дұрыс жасауды қалай үйренуге болады?
Бала мен ата-ана арасындағы қатынаста қамқоршылдықтан дәл сәтінде тыйылудың мәні зор. «Мен ана ретінде баланың өзінее өзі қамқорлық жасай алатын дәрежеге жеткенін дәл анықтай аламын, – деп түсіндіреді М.Дьячкова – Бір кезде оның өз қолын өзі жуып, өзі ойыншық таңдап алуға, балалар алаңында ойнап жүріп өзін ренжіткен баламен өзі есеп айырысуға шамасы келетін сәт туады. Осы сәттен бастап оның өзін өзі алып жүруге құқығын мойындап, өз қолынан келмейтін шаруаларда ғана менен көмек сұрауға
мүмкіндік беремін. Мен осы сәттен бастап қамқоршылдықты қамқорлыққа алмастырамын.»
Ал енді дәрменсіз адаммен не істеуге болады? Мысалы әжетханаға бару, баспалдақпен көтерілу сыяқты кейбір өрекетті адам өзі жасай алмайды. Бірақ оның өзіне өзі ермек тауып, іспен айналысуға мүмкіндігі бар. Бұл арада «1+1» фильміндегі айтылған жайды мысалға келтіруге болады. Сюжет бойынша аяқ-қолынан кем болып қалған бизнесменге күтуші болып, бұрын қылмысы үшін істі болған қара түсті жігіт жалданады. «Күтуші» кейбір әрекеттерді орындауды өз мойнына алса да, көп істе қамқорлығындағы адамды өзімен теңдей көріп, оның өзіне жүктейді. Себебі күтуші жігіт бизнесменнің аяқ-қолы тартылып мертіккенімен ол жеке адам ретінде мертікпегендігін жақсы түсінеді». Жақындарымызға қатынас жасау кезінде біздердің осы жайды есімізден шығармағандығымыз дұрыс болар еді.