Кейбір адамдармен кездесіп араласу ашу келу, түңілу, мұңаю сыяқты жарамсыз эмоциялар тудырып, көңілді көншітпей, бір нәрсе істеуге деген талпынысыңды тежеп тастайды. Бұлай болуы сздің «кесепатты» адамға жолыққандығыңыздың анық белгісі. Ондайларды қазақ «усойқы» десе орыс ағайындар «токсичная личность» дейді тікесінен. Психиатр Ральф Райбек осындай адамдардың 5түрін атап көрсетіп, олармен араласпай, барынша аулақ жүруге кеңес береді.
Кездейсоқ кездескен адамның немесе, өзіңнің әріптестеріңнің де «усойқы» болып шығуы бек мүмкін.Төменде аталынып отырған сипаттардың біреуіне өзіңнің туыстарыңның бірі, іскерлікпен бірге айналысып жүрген әріптесің, немесе жақын досыңның да кіріп кетуі мүмкін. Әрине, бұндай адаммен бірден қатынаспай қою қыйын, десе де өзіңіздің амандығыңыз үшін ол адаммен қатынас жасауды барынша азайтып, жоққа жақындатуыңыз қажет-ақ.
1.Сыншы
Ол барлық әрекеттерден, шешімдерден қателік көріп, мінез-құлқыңды, адамдар арасында өзіңді ұстауыңды, киім кию мәнеріңді сынаудан әсте жалықпайды. Оны тыңдай берсең, өзіңнің, тіпті біп нәрсені де дұрыс ітей алатындығыңа шүбәң келеді. Оның қасында өзіңді түкке алғысыз, әншейін табиғат жарата салған бір қателіктей сезіне бастайсың. Қалай талпынсаңыз да бітірген ісіңіз мандымығандай болып көрінеді де тұрады. Ал, сыншы болса тек ұрыса береді, жаны ашып кеңес бермейді.
Айталық, сіз онымен келісілген кездесуге 15 минут кешігіп қалсаңыз, ол кешіккен себебіңізді сұраудың орынына бас салып: «Сен уәделескен кезде кешікпей келуді білмейтін босбелбеусің! Осыңның арқасында істеген шаруаң шатқаяқтап, кері кетеді»,-деп дүрсе қоя береді. Әңгімені неге кешіккен себебіңнен, телефонмен хабарласпағаныңды сұраудан,бастайтың, жақсы досыңнан сыншының айырмасы да осы әрекетінде. Егер кешігу сіздің
үйреншікті әдетіңіз болса, қалжыңға сүйеп ескертіп, немесе бұдан былай кешікпеудің жолын жылы рәуішпен түсіндіру достың ісі. Ал, сыншыға бұның керегі жоқ. Сізге көмектесудің орнына сізді жер ғып жаншып төмендетіп, осының арқасында өз беделін өсірдім деп ойлау сыншының әдеті. Ескеретін бір жай, сыншы адамның әрекетін емес өзін сынауға бейім тұрады. Балаларына «Сен мынандай жаман қылық істедің»- деудің орнына,-« Сен жаман қызсың» немесе,- «Сен жаман ұлсың» ,- деп айтуға бейім тұратын ата-аналар көбіне сыншының әдетін қайталағандықтарын ұға бермейді.
2. Бәсең агрессор.
Бұл адам сізді немесе сіздің әрекеттеріңізді жақтырмаған жағдайда ашық айтпай, ымбалап, немесе үндемей қою, тағы басқа белгілер беру арқылы өз пікірін білгізуге тырысады. Ол өзінің айтқысы келгенін, сенің ісіңе көңілі толиағанын ешуақытта ашық айтпайды. Сіз өзіңіз түсініп, барлығың өзіңіз түетуіңіз керек деп есептейді. Сауал қойсаңыз ол жұмбақтап, «Өзің көрмей тұрсың ба?» және «Ал сен өзің қалай ойлайсың?», -деп жауап береді. Немесе қағажу көрген жандай күмілжіп: «Бәрі дұрыс, мен ренжімеймін ғой»,-деп жауап береді.
Сөйте тұра агрессор бәріне сен кінәлідей, ара қатынасты жақындатпай өзін ерек ұстайды. Ондай адаммен бірге жүру, жұмыртқа қабыршақтарының үстімен сықырлатып сындырып алмай жүрумен бірдей. Аяғыңызды қалай ептеп аттасаңыз да жұмыртқа қабыршақтарын үгітпей аттап баса алмайсыз.
Сіз ол әйелдің, немесе еркектің не үшін ренжіп, неге дал болып жүргенін анықтай алмастай тұйық шеңберге қамалғандай күй кешетін боласыз. Бәсең агрессордың ойын ұғамын деп жүріп, сіздің жарты өміріңіз өтіп кетуі мүмкін. Бұл сізге қажет пе?
3.Нарцисс
Бұл адам әр кезде де өзіне көңіл бөлгізіп,ел ортасында жүруді қалайды.Ол барлық мәселе туралы бәрін біледі, барлық істе де оған тең келетін ешкім жоқ екендігін үнемі,минут сайын қайталап айтып жүруден қысылмайды. Сіз дің өзіңіз ақылына іссі сай іскер адам болсаңыз да оның қассында қай кезде де екінші қатарда жүруге тиісті боласыз. Ойланып көріңізші, ол сізге керек пе?
Нарцисс қай кезде де айналасындағыларға жоғарыдан төмен қарайды. Сіз онымен жарысып көруіңізге де болады. Бірақ бұл әрекетіңізден түк те шықпайды. Ол өзінің эмоциясын ауыздықтай алмай, өзін өзі төменшіктеп бағалаудан бас алатын ашуы мен ызасын, айналадағыларды жек көруін лақ еткізіп төге салады. Бұл сәтте нарцисстер айналасындағыларды айпып жойпып жұтып жіберуге өзір тұрады.
4. Тас қамал
Бұл адам өзін сіздің досыңызбын деп атай алады. Бірақ мәселе туындай қалса, оның шын сезініп ауыртпалықты бірге көтерісе қоюы мүмкін емес. Ол тікесінен қойылған сауалдарға тура жауап беруден тайсақтай беретіндіктен, сіз, өзіңізге өзіңіз онымен жақын қатынаста болуға лайқты емесс сыяқты көрінетін боласыз.
Ол өзімен араласуға мүмкіндік бермей ғана қоймай, сізді өзіне жақындатпай, ашу-ызаңызды келтіреді. Бұл тәсіл саяси салғыласуларда тиімді болғанымен, достық қарым қатынаста тіпті орынсыз болып шығады. «Тас қамалдың» бұл әрекеті бәсең агрессордың қылықтарын еске түсіреді, айырмашылығы ол сізге ашып ешнәрсе айтпайды. Ол тіпті, бір нәрсе айту қажет деп есептемейді де.
5. Әлеуметтік ортаға қарсы тұлға
Бұндай адамның әрекетінен социопаттың (агрессия мен әрекетіне жауап бере алмаушылық) және жындысүрей психопадтың (басқаның басындағы қиыншылықты ұғына алмау, басқаны өз
пайдасы үшін пайдаланып кету, ашкөздік, қомағайлық, кекшілдік) белгілерін анық байқауға болады. Әлеуметтік ортаға қарсы тұлға (ассоциалный) сол сәтті пайдаланып, өз мақсатына жету үшін басқа адамдардың эмоциясымен ойнай отырып, басқарып кетуге тырысатын психологиялық хамельон деп атаса да болатын тұлға.
Бұндай адам өзінің тұзақтарын шеберлікпен құратыны соншалық, айналасындағылар оның жаман ниеті бар екендігінен де хабарсыз болады. Бұған қоса көпшілік оны жақын досымыз, ойын-тойдың, жиынның гүлі деп санайды. Бірақ, айналасындағылардың сеніміне кіріп алған соң ол, айналасы өз мақсатына пайдалана бастайды. Бұндай жыртқыштық әрекетке қарсы тұру өте қиын болады. Әбден кеш болып, шара қолдануға мүмкіндік болмай кеткенше, айналасындағылар, кез келген дәлелдің өзін жоққа шығарып, ондай адамның жаманшылыққа баруы мүмкін екендігіне сенбейді.
Жоғарыда айтылғандардан өз қасыңызда жүргендердің кейбіреулерін таныдыңыз ба? Танысаңыз, қашып құтылыңыз. Ал егер қасыңыздағылардың барлығы да соларға ұқсайтын болса, олар сіздің қасыңызда неге жүр, сіз оларды қандай қасиетіңізбен қасыңызда ұстап жүрсіз деген мәселе төңірегінде ойланатын кезіңіз келді деп есептеңіз.
