ҚАТЕ ҚИЫЛҒАН НЕКЕ: БІЗ НЕГЕ БАСҚА ЖҰПТЫ ТАҢДАЙМЫЗ

қате

Біздерге жан жақты жарасымды қатынаста барлығы да жеп жеңіл болуы керек сияқты болып көрінеді. Жұбайлар бірін бірі емеурінен танып түсінісіп, талғамдары мен көзқарастары бір біріне сай келуі керек деп есептейміз. Махаббат туралы бұндай романтикалық көзқарастың апарар жері – айырылысу. Тағы да қандай қателесулер қатынастың үзілуіне әкеліп соқтыруы мүмкін, некенің бақытты болуы үшін ең мәні үлкен не нәрсе болып табылады? Осы туралы философ Ален де Боттон әңгімелейді.

Қателесіп некелесу – біздің басымызға тууы мүмкін ең қорқынышты оқиға. Біз оған ұрынбау ұшін бар күшімізді саламыз. Десек те біздер әртүрлі себептермен оған ұрынуға мәжбүр боламыз

Біреумен жақындасарда мені түсінбей қалуы мүмкін – ау деген қорқынышты күдік – сол себептердің бірі. Біздер тек сырымызды онша жақсы білмейтіндер үшін ғана жөнді адам болып көрінетініміз рас. Біздің қоғамнан гөрі өзін саналырақ санайтын, данарақ қоғамда алғашқы кездесудегі әдеттегі сауал – «Сен қаншалықты дәрежеде ауышсың (психсың) ?» – деген сөз болуы керек. Мүмкін сіз ашулануға бейім, өз пікіріңізбен келіспеген адамға Везувий жанартауындай лақ етіп атылып, тып типыл етуге дайын тұратын жасырын дүлей мінездің иесі шығарсыз. Әлде сіз төсек қатынасында қысылғыш, немесе өзіңізді біреу қорлаған жағдайда үндемей қалуыңыз қиынға түсетін адам шығарсыз. Ешкімнің де төрт құыласы түгел болып тұрмайды.Барлық мәселе біздің үйленбей тұрып өзіміздің кемшіліктеріміз бен олқы жақтарымызды зерттеп, зерделей алмауымызда. Өзіміздің кемшіліктеріміз ашылған сайын біздер жұбымызды кінәлаймыз да, онан соң кемшіліктер туралы да, жұбымыз туралы да, ешнәрсе болмағандай, оп оңай ұмытып кете береміз.

Ал, достарымыз ше, деп сұрарсыз сіз, егер бірнәрсе олай болмаған жағдайда олар айтады ғой. Олар біздің сауатымызды көтеріп, жұбымызды қала берді өзімізді өзіміз тануымыз үшін, өз көзімізді өзімізге ашып беру сияқты ауыр жұмысты атқаруға міндетті емес. Көп жағдайда олар ренжітіп алудан қорқып, шындықты айтпайды.

Бұл жағынан алып қарағанда біздің жұптарымыздың да бізден асып тұрғаны шамалы. Олардың бойында да өздері жасырып жүрген, немесе өздері де біле бермейтін кемшіліктері жетіп артылады. Алғаш танысқанымызда біздер бір біріміз туралы білуге талпынамыз, қандай адам, немен өмір сүреді, деген сияқты жайларды ұғуға талпынуымыз заңды. Ата-анасымен танысамыз, отбасылық альбомдағы суреттерді көреміз, олардың университеттерде бірге оқыйтын достарымен араласамыз. Осы әрекеттердің барлығы мектептегі үйге берілген тапсырманы оындауды еске салады. Бірақ олай емес.

Шын мәнінде біз түк те біле алмаймыз, немесе тіпті аз білеміз. Сондықтан да некеге тұру, екі әріптес те қолдағы бар мүмкіндіктарін тәуекел етіп бәске тігетін құмар ойыншыға ұқсап кетеді де, барлығы жақсы болатындығына сенді. Солай жасай отырып, өздерінің кім екендіктерін, әріптестерінің қандай адам екендіктерін, олар кім бола алар еді деген сауалдардың жауабын екеуі де білмейді.

НЕКЕЛЕСУ НЕҒҰРЛЫМ ТЕЗ ЖҮЗЕГЕ АСЫРЫЛСА, ӘРІПТЕСТЕР ӨЗДЕРІН СОҒҰРЛЫМ ҚАУІПСІЗ СЕЗІНЕДІ. ОЙЛАНБАСТАН ЖӘНЕ АСЫҒЫС НЕКЕЛЕСУ БҮКІЛ ҚАТЕЛІКТЕРДІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒЫНАН АҚТАП ШЫҒУҒА ЖОЛ АШАДЫ

Бұрынғы кезде адамдар әртүрлі себептермен үйленген; екі үйдін жер бөліктері қатар орналасқан, ұл әкесі отбасының гүлденген бизнесі, ата-бабадан келе жатқан салтанатты сарайы бар, қыз әкесі – қалалық соттың судьясы, жастардың ата-аналары Қасиетті кітапты түсінуде ниеттес, деген с сияқты. Бұндай некелерде бірге жүріп жалғыздықты сезіну, көзге шөп салу, зорлық-зомбылық, жабық тұрған есік сыртынан айқай меен боздап жылаған дауыстардың естіліп жатуы заңды болатын. Бүгін біздер махаббатқа сйеніп үйленеиіз. Некедегі басты нәрсе – екеуі де жан түкпірінде осы қадамдарының дұрыс жасалғандығына сенімді.Екеуінің арасын теңдесі жоқ құштарлық байланыстырып тұр.Некелесу неғұрлым тез жүзеге асырылса, өріптестер өздерін соғұрлым қауіпсіз сезінеді. Ойланбастан және асығыс некелесу бүкіл қателіктерді психологиялық жағынан ақтап алуға жол ашады.

Біз өзімізді бақыт іздеушілерміз деп есептесек те, бұл жай ғана мәселе емес. Біздің шын мәнінде іздеп жүргеніміз – біздің бақытты болу туралы жоспарымызға игі өзгеріс енгізе алатын басқа бір адаммен байланыс.

Біз ересек жастағы қатынасымызға өзімізге бала күннен етене жақын таныс сезімді қайтарып әкелуге тырысуымызбен тағы да қателікке ұрынамыз. Біз бала күнгі махаббатымызды деструктивті эмоциялармен, бұрмаламай, тіке жеткізетінбіз. Ата-анамызды қызғану. Біздерді жалғыз қалдырып кеткендегі қорқыныш пен көз жасы. Ашуланып тұрған ереесек адамға көмектесуге тырысу. Ата-ана қолдауының жетіспеуі. Өз ашуыңнан өзіңнің қорқуың.

Осының барлығы жиналып келіп, біздің кейбір жар болуға үміткерлерден, олардың жаман болғандығынан емес, олардың әсіре турашыл, мінездері әсіре салмақты, есейген, адамды түсінуге талпынып түсіне алатын, кез келген істе сенімді болғандығы үшін, бас тартуымызға итермелейді. Бұндай адамдар біздің жүрегімізді лүп еткізе алмайды. Біздер бұлармен тағдырымызды байланыстыра алмаймыз, себеебі біздің ұғымымызда «сүйікті болу» «бақытты болу» деген ұғыммен ұштаса бермейді.

Біздің қателік жіберуіміздің тағы бір себебі – жалғыздық . Жалғыз өмір сүру жалықтырып жіберген жан жар таңдауда дұрыс шешім қабылдай алуы қиын. Жар таңдауда жаңылмас үшін жалғыздық жүктейтін қиындықтың бар ауыртпалығын арқалауға дайын болардай мойынсұну керек. Олай жасамаған жағдайда біз алғашқы кездескен адамның мойынына асыла кетіп, өзімізді бақытсыз некеге кіріптар етуіміз мүмкін.

Әдетте біз тұрақтылық пен жайлылықтың жанға жылу сыйлайтын сезіміне орану үшін үйленеміз. Неке біздің алғашқы күндердееен алған әсерлерімізді ұзарта түсердей көрінеді. Сол әсерлердің мерзімін тұрақты, үзілмейтін ету үшін некеге тұрамыз. Бірақ алғашқы кездесу мен некелік байланыстың арасында екеуін біріктіретін байланыс жоқ екендігін ұға алмаймыз. Шын мәнінде қалай болады? Неке, немесе үйлену бізді жауапкершіліктердің барлығы араласып, шатасып кеткен жаңа биіктікке көтереді; құштарлықты буындырып өлтіретін ипотекалық несие, күнделікті қарбалас және балаларға қамқорлық сыяқты қашып құтыла

алмастай қамалға қамайды. Бұл жердегі жалғыз, мәні аса жоғары (ингредиент) қоспа – сіздің қосағыңыз. Бүкіл шөлмектегі құнды сусынның бір қоспаның дұрыс болмауы салдарынан іске аспай қалуы да мүмкін ғой.

Бұдан шығар жол бар ма? Жақсы жаңалық: егер біз өзіміз іздеген адамымызды жолықтыра алмағандығымызды мойындай алсақ, жоғарыда айтылған бар мәселе мәнін жояды. Бірақ сіздің талабыңызға сай келіп, барлық тілектеріңіз бен қажеттіліктеріңізді мүлтіксіз орындауға дайын тұратын басқа адам, басқа жерден табылады деген үмітті малданып ажырасуға болмайды.

Бізге романтикалық көзқарастан ажырап мыфна мәселелерді мойындауымыз керек: барлық адамдарда ашу болады, олар бізді ренжітіп, тіпті өздерінен үміт үздіріп жіберуі мүмкін. Біздің әрқайсымыз соларға ұқсап, жаман ойымыз болмаса да олардың істегеніндей әбестікке жол беруіміз мүмкін. Кемшіліксіз пенде жоқ. Бірақ осы айтқанымыз ажырасуға негіз бола алмайды. Өмірлік серік таңдағанда,жұбымызбен жан жақты жарасымды сәйкестік бере алатын некеге барар жолда, біз онымен бірге тататын бір пұт тұзымыздың дәмі қандай болатынын болжай алмаймыз.

КӨҢІЛДЕГІДЕЙ ӘРІПТЕС ДЕГЕНІМІЗ, БАРЛЫҚ ТАЛҒАМЫ МЕН ТАЛАБЫ СІЗДІКІМЕН БІРДЕЙ БОЛЫП КЕЛЕТІН ЕМЕС, СІЗБЕН ПІКІРЛЕСЕ ОТЫРЫП КЕЛІСІМГЕ КЕЛЕ АЛАТЫН ӘРІПТЕС

Осылай деп қорытындылайтын «пессимизм» философиясы көптеген реніштерден қорғап, «мүмкін бұл маған лайық адам емес шығар?» деген күдіктеен құтқарады. Мінсіз адам іздеп әуре болмай, онша жаман емес адам іздеуге тырысыңыз.Бұлай істеу ағаттық болып көрінуі де мүмкін, бірақ осы «пессимизм» біздің романтикалық мәдениетіміз некеге артатын ауыр салмақтан құтқаратын бірден бір жол. Егер некедегі әріптесіміз бізді

жалғыздықтан құтқара алмаса, бұл оған қарсы қойылатын кінәрат емес және байланысты үзуге желеу де бола алмайды.

Көңілдегідей әріптес дегеніміз, барлық талғамы мен талабы сіздікімен бірдей болып келетін емес (өмірде ондайлар болмайды), сізбен пікірлесе отырып келісімге келе алатын әріптес. Жар таңдағанда, ертегілерде ғана кездесетін ешбір кемшіліксіз, бірінің жетпейтін жағын біреуі толтырып тұратын, қыялдағы елесті емес, осындай адамды іздеу керек. Кез келген келіспеушілікті тез, әрі дау- дамайсыз шеше алу қабілеті тек қана «онша жаман емес адамның» қолынан келеді. Сыйысымдылық – бұл сідердің өзара қатынастағы қол жеткізген биігіңіз, қорытындыңыз. Сыйысымдылық қатынас басталар кезде болмады деп, оны іздеу орынсыз.

Біздер үшін романтизм философиясы өте тиімсіз.Бұл ашушаң әрі қатыгез философия. Осы философия үшін некедегі көп мәселе бізге естен тандырарлық және тұрпайы болып көрінеді. Сол үшін де біздер барлығы кинодағыдай жанға жайлы бола алмады деп, біздің некедегі одағымыз, өзінің кем кетігімен және кедір бұдырымен –қателік болып шықты, оны үзуіміз керек деп шешеміз.

Одан гөрі, бойындағы бар кемшіліктерімен, «ол адам емес», «дұрыс адам емес», сіз ұнататын рок музыкаға емес, поп музыканы сүйетін адаммен бірге тұруға алдын ала әзірленгеніміз дұрыс болып шықпай ма? Олай жасағанда сіз бүкіл проблемаларға қарапайым көзқараспен – түсіністікпен, юмормен қарай алар едіңіз. Сонда сізді «некем ойдағыдай болмады-ау» деген ой мазаламайтын болады.

Жауынгер ме ғалым ба

Гендердің түңіліс пен торығуға (стресске) ұстамдылық қасиетіне байланысы қандай

Егер сіз кез келген торығу мен түңіліс бақайынан да келмейтін генетикалық «мықты» болып тумасаңыз, жолым болмады деп есептейсіз бе? Өзіңіздің генетикалық ыңғайлылығыңызды білу және оның осал жақтарын мықтай түсу үшін не істеуге болады? Осы сауалдарға генетик Валерий Ильинский жауап береді.

Генетикалық тестілеу біздің қандай аурумен ауырып қалуымыз мүмкін екендігін, өмір сүрудің қандай жолын таңдауымыз керек екендігін, спорттың қай түрімен айналысу жинақы жүруімізге тезірек ықпал жасайтындығын айтып бере алады. Genotek медицина-генетикалық орталығының зерттеушілері өзздерінің 2500 тексерілушілерінің ДНК тестілерінің нәтижелерімен таныса отырып, олардың арасынан 76 пайызының бойында торығу мен түңіліске тұрақтылық (шыдамдылық) гендері бар екендігін анықтаған. Ал қалған 24 пайызының бойында дәл сол гендердің, түңіліс пен торығуға тұрақтылықты әлсіретуге ықпал жасайтын, мутацияға ұшыраған түлері бар екендігін көрген.

Бұдан қандай қорытынды шығарып, нәтижелерімен не істеуге болады?

Psychologies: 24% – бұл аз көрсеткіш емес, әрбір төртіншісі деген сөз. Бұндай ерекшелік адамдар өміріне қандай әсер етеді?

Валерий Ильинский: Біздер айтып отырған СОМТ гені мыйдағы жүйкелік импульстердің берілуіне жауапкер. Нақтылап айтсақ- белгілі бір ферменттің көмегімен дофаминнің, адреналиннің және норадреналин сыяқты нейромедиаторлардың деңгейін реттеп отырады. Ал енді, кейбір адамдарда осы ферменттің белсенділігін 40 пайызға төмендететін мутация табылып отыр. Бұл олардың

мыйлары жағымсыз, келеңсіз стимулдарға қаттырақ әсерленеді: ондай адамдар тереңірек сезінгіш, ұялшақ, қәуіп-қатерден аулақ жүреді, дау жанжалға жақындамайды деген сөз.

Бұл өмір сүруге кедергі келтіретін «ақау» деп айтсақ бола ма?

Мен олай деп айтпас едім.Жай ғана, қысылтяң шақтарда олардың сабыр сақтап, өзін өзі ұстауы қыйынырақ болады. Есесіне бейбіт жағдайда, олардың оқуда, әлеуметтік бейімделуге икемділік жағынан көптеген артықшылықтары бар.

Нақтырақ айтсақ?

Олардың есте сақтау қабілеттері жақсы, оқуға деген қабілеттілігі жоғары.Жалпы СОМТ гендерінің нұсқалары бойынша адамдарды екі топқа бөліп қарауға болады: шартты түрде «жауынгерлер», бұлар оқуға икемсіз, есесіне көп қорқа бермейді, ауыртпалықты жақсы көтереді, екіншілері күйзеліске шыдамсыз болып келетін «ғалымдар», олар тыныштық жағдайда дұрыстап ой қорыта алады және мәселені шешуде тапқырлық таныта алады.

Не десек те, күйзеліс пен торығуға төзімділік мәндірек болып шығатын тәрізді. Кез келген бос орынға қызметке орналасқысы келген үміткерге қойылатын талаптарды талдап қарасақ – күйзеліс пен торығуға төзімді болу талабы алдымен айтылады.

Солай екені рас, бірақ қатаң талаптармен жүргізілген келіссөздерде, тез әрі шұғыл шешім қабылдау керек кезде және бастығының қоятын талабын тұрақты түрде сезіну барысында генетикалық «ғалымның» жұмыста жүйкелік тоқырауға көбірек ұшырайтынын естен шығармауымыз керек. Есесіне олар жаңаны тез игеріп үйреніп ала алады, клиенттер мен әріптестердің көңіл күйін бірден сезініп, келіспеушілік туындаған жағдайда екі жаққа да ыңғайлы шешім ұсына алады.

Айталық, менен геннің белгілі бір нұсқасы табылған жағдайда, әрмен қарай не болады? Егер мен «ғалым» болып шықсам, авиадиспетчер болып жұмыс істеуіме болмай ма?

Адам СОМТ генінің кез келген нұсқасымен әуе диспетчері қызметін атқара алады. Тек «жауынгерлерге» жадысын дамытып жақсартуға талпыну, ал «ғалымға» күйзеліс пен торығуға төзімділік қасиетін ұштай түсу керек. Сондықтан да гендерді негізге ала отырып, мамандыққа бейімдеу ісін таза күйінде жүзеге асыру мүмкін емес, бұған қоса адамға алған тәрбиесі, ұстанатын күн тәртібі, ішкен асы, өмір сүру салты, өткеннен жинаған тәжірибесі көп ықпал етеді.

Олай болса, өзіңнің күйзеліс пен торығуға ыңғайланып жаратылған, генетикалық дәрежеде бекітілген сезіну бағдарламаңды білудің қажеті бар ма? Бұлай жасау адамдарды тежеуге әкеліп: олардың жауапкершіліктен, үлкен әрекеттер жасаудан, кез келген ауыртпалықтан қашқақтауына әкеліп соқтырмай ма?

Біздерде ата-аналар өздерінің балаларына арнап жасататын «Таланттылық және спорт» деп аталатын ДНК тест бар. Осы тестте біз СОМТ генін де қоса зерттейміз. Себебі СОМТ гендерінің ерекшеліктеріне әсер етіп ықпал жасау, әсіресе балалық шақта нәтижелі болып шығады. Өзіңіз, немесе психологтың көмегімен баланы қысылтаяң сәттерде дұрыс шешім табуға, өзі жасайтын әрекеттерді дәл анықтауына, жүйкелік жабырқауды жою тәсілдерін игеруге үйретуге болады.

Осы тәсілдерді үйрену пайдалы екендігін ересектердің өздері де мойындайды. Торығу мен түңіліс генетикалық ерекшеліктеріне кері әсерін тигізетіндігіне көздері жеткен кейбіреулеру өздерінің үйреніскен сүйікті жұмыстарын ауыстырған кездері де болды. Ал кейбіреулер, керісінше, осы мәселеге тұңғыш рет көңіл бөліп түңіліс пен торығудан шығу жолдарын игеріп,нәтжесінде өз өмірінің сапасын жақсартып, жұмыс істеу қабілетін көтерді.

Стресске реакция мәселесіне мән бере қарауды үйренген адамдар өздерін бақыттырақ сезінуге мүмкіндік алады.

Тәрбие, мәдениет, ортаға салыстырғанда, генетиканың психологиялық тұрақтылыққа әсер жасауы қандай дәрежеде?

Адам геномында жиырма мыңға тарта гендер бар болса, ал психика ондаған аспектілер мен мінездерден құралады. Сондықтан өлшеуге болатын нақты, атап айтсақ жұмыстағы ресми және ресми емес лидерлік ролі сыяқты, салыстыруға болатын параметрлер алынады.

2006 жылдың мәліметтері бойынша бұл мінез 30% дейін генетикалық жолмен берілетіндігі дәлелденген.Түңіліске тұрақтылыққа гендердің тікелей әсері туралы СОМТдан басқа жеткілікті көлемде жыйнақталған деректер жоқ: бұл іске басқа гендер де үлесс қосады, олардың өзара байланысы әлі зерттеліну үстінде.

Анықтама

Ген дегеніміз ағзадағы белокті кодтап (кодировать) басқа да қызметтер атқаратын ДНК ның белгілі бөлігі.Бір геннің бірнеше нұсқада кездесуі жиі болады. Бұндай жағдайда олардың жұмыстары да әртүрлі. Мысалы ұйқы безіндегі инсулиннің бөлінуіне әсер ететін генді алайық. Оның бір нұсқасы бұзылса, глюкозаны сіңіріп бұлшықеттерге бауырға нәр берудің орнына ұйқы безінің жасушалары істен шығып инсулин бөліну мүмкін болмайды. Геннің бұл нұсқасы қантты шыжың мен диабеттің алғашқы түрінің дамуына әкеліп соқтырады.

«Спортпен айналысу үшін ерік күші қажет»

Сіз спортзалға жазылдыңыз, бір ай өткен соң жаттығуларға қатынаспауды бастадыңыз, екі ай өткенде әрмен қарай айналысуды тоқтаттыңыз. Таныс жағдай ғой? Жақындарың мен достарыңыз сізге: «Сенде ерік күші жетіспейді»,- дейді.

Мүмкін дейік. Бірақ психологтар спорттағы осы

қарамақайшылықтардан басқа себептер көреді.

Ресейліктердің басым көпшілігі спортпен айналысады. «ВЦИОМ Спутниктің» жүргізген бүкілресейлік сауалнамасының анықтауы барысында денсаулығы жарамды ерлер мен әйелдердің арасында спортпен айналысатындардың саны (2015) соңғы екі жылда 61%дан 76% ға жеткен. Ал, 18-24 жастағылардың арасында 97%. Әр күз сайын біздер денемізді жинақыландырып, сергек жүруге дағдыланамыз деген сеніммен, салауатты өмір салтын ұстанамыз деген оймен спорт алаңдарына, фитнес -клубтарға қайта келеміз. Біз көңіл қойсақ, барлығы да қолымыздан келетіндігіне сенімдіміз.

Өкінішуе орай, көбіміздің игі о-ниетіміз қазан айына жетпей-ақ сарқыла бастайды. Тіпті, спортпен айналысудың аса қажет екендігін сезіне тұрып, өзімізді спортпен айналысуға мәжбүрлеуге шамамыз келмегені ме, сонда? Бұның себебін М.В.Ломоносов атындағы Мәскеу университеті психология факультетінің аға ғылыми қызметкері, IntuEat интуитивті тамақтану орталығының психотерапевті Ангелина Чекалина:- «Уәждеменің (мотивация) жетіспеуінен ,- деп түсіндіреді. – Егер сізге айналадағыларға сіздің тұлғаңыздың ұнауы, немесе салмақ тастауыңыз мәндірек болса, сіз спортпен сыртқы түріңізді өзгерту үшін ғана айналысқан болсаңыз қызығушылығыңыз біртіндеп азайып кетеді. Ал енді мақсатыңыз денсаулықты жақсарту, көңілкүйіңіздің көтеріңкі жүруіне бағытталса, онда сспортпен айналысуды жалғастыру жеңілге түсседі.

Мәселе біздің психикамыз үшін айналысатын ісіміздің пайдалы екендігін түсініп қана қою жеткіліксіз екендігінде. Өзіңіз таңдап

алған дене тәрбиесімен, ол жүгіру, айкидо немесе, жаттығу залындағы тренажерлар болсын олардан сіздің өзіңізге ұнайтын бір ерекшелік табуыңыз керек,- дейді эксперт,-ола болмаған жағдайда

жанға рахаттану сезімін оятатын нейромедиатор болып табылатын дофамин бөлініп шықпай қалады. Бұлай болуы спортпен айналысу қызықтырып тұрса да, оның қажеттілігі онша болмағандағыдай, біздің спортпен ұзақ уақыт айналысуымызға тежеу салады».

ЕҢ БАСТЫСЫ- СПОРТТЫҢ ДЕНЕГЕ ДЕ ПСИХОЛОГИЯҒА ДА ҚАНАҒАТТАНУ СЕЗІМІН БЕРЕ АЛАТЫН ЖӘНЕ ДЕНСАУЛЫҚҚА ЗИЯН КЕЛТІРМЕЙТІН ТҮРІН ТАҢДАП АЛУ

Ал қажет ету мен алға қойған мақсат сай келмеген жағдайда жанға рахат сезімін силай алатын виброплатформа мен топ болып айналысатын су аэробикасының да кестелері ұмыт қала береді…

Бұндай тұзаққа түсіп қалмаудың амалы қандай? Ең бастысы өзіңнің ішкі дауысыңа сүйене отырып, өзіңе түсетін спорт ауыртпалығын есептеп, жаныңа да тәніңе де рахаттану сезімін бере алатын, денсаулығыңа зиян келтірмейтін спорт түрін таңдап алу. Бір сөзбен айтатын болсақ үәждемеміз нақтырақ болуы керек, «менің салмақ тастауым керек» дегеннен гөрі «менің көбірек қыймылдауым керек, маған билеу, велосипед педалін айналдыру ұнайды» деге н үәждеменің көмегі үлкен болмақ.

Егер сізге жүректі жетілдіру жаттығуларын жасауға кеңес берілсе, оларды жасауға көңіліңіз соқпайтын болса, Еркіңізбен күш жұмсауды өзіңізге жасалынатын зорлыққа айналдырудың қажеті бар ма ? – деп сұрайды А.Чекалина.- Жүрек еттерін жетілдіріп, жеңіл тыныстауды қалпына келтіру үшін спорттық жүріс, немесе, жүзумен айналысу жеткілікті болып шығады емес пе?».

СІЗДІҢ БАРЫНША АУЛАҚ ЖҮРУІҢІЗ КЕРЕК БОЛАТЫН АДАМДАРДЫҢ 5 ТҮРІ

Кейбір адамдармен кездесіп араласу ашу келу, түңілу, мұңаю сыяқты жарамсыз эмоциялар тудырып, көңілді көншітпей, бір нәрсе істеуге деген талпынысыңды тежеп тастайды. Бұлай болуы сздің «кесепатты» адамға жолыққандығыңыздың анық белгісі. Ондайларды қазақ «усойқы» десе орыс ағайындар «токсичная личность» дейді тікесінен. Психиатр Ральф Райбек осындай адамдардың 5түрін атап көрсетіп, олармен араласпай, барынша аулақ жүруге кеңес береді.

Кездейсоқ кездескен адамның немесе, өзіңнің әріптестеріңнің де «усойқы» болып шығуы бек мүмкін.Төменде аталынып отырған сипаттардың біреуіне өзіңнің туыстарыңның бірі, іскерлікпен бірге айналысып жүрген әріптесің, немесе жақын досыңның да кіріп кетуі мүмкін. Әрине, бұндай адаммен бірден қатынаспай қою қыйын, десе де өзіңіздің амандығыңыз үшін ол адаммен қатынас жасауды барынша азайтып, жоққа жақындатуыңыз қажет-ақ.

1.Сыншы

Ол барлық әрекеттерден, шешімдерден қателік көріп, мінез-құлқыңды, адамдар арасында өзіңді ұстауыңды, киім кию мәнеріңді сынаудан әсте жалықпайды. Оны тыңдай берсең, өзіңнің, тіпті біп нәрсені де дұрыс ітей алатындығыңа шүбәң келеді. Оның қасында өзіңді түкке алғысыз, әншейін табиғат жарата салған бір қателіктей сезіне бастайсың. Қалай талпынсаңыз да бітірген ісіңіз мандымығандай болып көрінеді де тұрады. Ал, сыншы болса тек ұрыса береді, жаны ашып кеңес бермейді.

Айталық, сіз онымен келісілген кездесуге 15 минут кешігіп қалсаңыз, ол кешіккен себебіңізді сұраудың орынына бас салып: «Сен уәделескен кезде кешікпей келуді білмейтін босбелбеусің! Осыңның арқасында істеген шаруаң шатқаяқтап, кері кетеді»,-деп дүрсе қоя береді. Әңгімені неге кешіккен себебіңнен, телефонмен хабарласпағаныңды сұраудан,бастайтың, жақсы досыңнан сыншының айырмасы да осы әрекетінде. Егер кешігу сіздің

үйреншікті әдетіңіз болса, қалжыңға сүйеп ескертіп, немесе бұдан былай кешікпеудің жолын жылы рәуішпен түсіндіру достың ісі. Ал, сыншыға бұның керегі жоқ. Сізге көмектесудің орнына сізді жер ғып жаншып төмендетіп, осының арқасында өз беделін өсірдім деп ойлау сыншының әдеті. Ескеретін бір жай, сыншы адамның әрекетін емес өзін сынауға бейім тұрады. Балаларына «Сен мынандай жаман қылық істедің»- деудің орнына,-« Сен жаман қызсың» немесе,- «Сен жаман ұлсың» ,- деп айтуға бейім тұратын ата-аналар көбіне сыншының әдетін қайталағандықтарын ұға бермейді.

2. Бәсең агрессор.

Бұл адам сізді немесе сіздің әрекеттеріңізді жақтырмаған жағдайда ашық айтпай, ымбалап, немесе үндемей қою, тағы басқа белгілер беру арқылы өз пікірін білгізуге тырысады. Ол өзінің айтқысы келгенін, сенің ісіңе көңілі толиағанын ешуақытта ашық айтпайды. Сіз өзіңіз түсініп, барлығың өзіңіз түетуіңіз керек деп есептейді. Сауал қойсаңыз ол жұмбақтап, «Өзің көрмей тұрсың ба?» және «Ал сен өзің қалай ойлайсың?», -деп жауап береді. Немесе қағажу көрген жандай күмілжіп: «Бәрі дұрыс, мен ренжімеймін ғой»,-деп жауап береді.

Сөйте тұра агрессор бәріне сен кінәлідей, ара қатынасты жақындатпай өзін ерек ұстайды. Ондай адаммен бірге жүру, жұмыртқа қабыршақтарының үстімен сықырлатып сындырып алмай жүрумен бірдей. Аяғыңызды қалай ептеп аттасаңыз да жұмыртқа қабыршақтарын үгітпей аттап баса алмайсыз.

Сіз ол әйелдің, немесе еркектің не үшін ренжіп, неге дал болып жүргенін анықтай алмастай тұйық шеңберге қамалғандай күй кешетін боласыз. Бәсең агрессордың ойын ұғамын деп жүріп, сіздің жарты өміріңіз өтіп кетуі мүмкін. Бұл сізге қажет пе?

3.Нарцисс

Бұл адам әр кезде де өзіне көңіл бөлгізіп,ел ортасында жүруді қалайды.Ол барлық мәселе туралы бәрін біледі, барлық істе де оған тең келетін ешкім жоқ екендігін үнемі,минут сайын қайталап айтып жүруден қысылмайды. Сіз дің өзіңіз ақылына іссі сай іскер адам болсаңыз да оның қассында қай кезде де екінші қатарда жүруге тиісті боласыз. Ойланып көріңізші, ол сізге керек пе?

Нарцисс қай кезде де айналасындағыларға жоғарыдан төмен қарайды. Сіз онымен жарысып көруіңізге де болады. Бірақ бұл әрекетіңізден түк те шықпайды. Ол өзінің эмоциясын ауыздықтай алмай, өзін өзі төменшіктеп бағалаудан бас алатын ашуы мен ызасын, айналадағыларды жек көруін лақ еткізіп төге салады. Бұл сәтте нарцисстер айналасындағыларды айпып жойпып жұтып жіберуге өзір тұрады.

4. Тас қамал

Бұл адам өзін сіздің досыңызбын деп атай алады. Бірақ мәселе туындай қалса, оның шын сезініп ауыртпалықты бірге көтерісе қоюы мүмкін емес. Ол тікесінен қойылған сауалдарға тура жауап беруден тайсақтай беретіндіктен, сіз, өзіңізге өзіңіз онымен жақын қатынаста болуға лайқты емесс сыяқты көрінетін боласыз.

Ол өзімен араласуға мүмкіндік бермей ғана қоймай, сізді өзіне жақындатпай, ашу-ызаңызды келтіреді. Бұл тәсіл саяси салғыласуларда тиімді болғанымен, достық қарым қатынаста тіпті орынсыз болып шығады. «Тас қамалдың» бұл әрекеті бәсең агрессордың қылықтарын еске түсіреді, айырмашылығы ол сізге ашып ешнәрсе айтпайды. Ол тіпті, бір нәрсе айту қажет деп есептемейді де.

5. Әлеуметтік ортаға қарсы тұлға

Бұндай адамның әрекетінен социопаттың (агрессия мен әрекетіне жауап бере алмаушылық) және жындысүрей психопадтың (басқаның басындағы қиыншылықты ұғына алмау, басқаны өз

пайдасы үшін пайдаланып кету, ашкөздік, қомағайлық, кекшілдік) белгілерін анық байқауға болады. Әлеуметтік ортаға қарсы тұлға (ассоциалный) сол сәтті пайдаланып, өз мақсатына жету үшін басқа адамдардың эмоциясымен ойнай отырып, басқарып кетуге тырысатын психологиялық хамельон деп атаса да болатын тұлға.

Бұндай адам өзінің тұзақтарын шеберлікпен құратыны соншалық, айналасындағылар оның жаман ниеті бар екендігінен де хабарсыз болады. Бұған қоса көпшілік оны жақын досымыз, ойын-тойдың, жиынның гүлі деп санайды. Бірақ, айналасындағылардың сеніміне кіріп алған соң ол, айналасы өз мақсатына пайдалана бастайды. Бұндай жыртқыштық әрекетке қарсы тұру өте қиын болады. Әбден кеш болып, шара қолдануға мүмкіндік болмай кеткенше, айналасындағылар, кез келген дәлелдің өзін жоққа шығарып, ондай адамның жаманшылыққа баруы мүмкін екендігіне сенбейді.

Жоғарыда айтылғандардан өз қасыңызда жүргендердің кейбіреулерін таныдыңыз ба? Танысаңыз, қашып құтылыңыз. Ал егер қасыңыздағылардың барлығы да соларға ұқсайтын болса, олар сіздің қасыңызда неге жүр, сіз оларды қандай қасиетіңізбен қасыңызда ұстап жүрсіз деген мәселе төңірегінде ойланатын кезіңіз келді деп есептеңіз.

ЖҰБАЙЛАР АРАСЫНДАҒЫ ҚАТЫНАСТЫ ТЫҒЫРЫҚҚА ТІРЕЙТІН 7 ҚАТЕЛІК

Ерлі-зайыптылар арасындағы қатынасты жиі бұзатын не нәрсе? Әр жұптың араздастыратын өз себебі және өз түсінбеушіліктері болады деген уәж логикаға сыяды. Бірақ эксперттер қатынастардың ұзақтығы мен ерекшеліктеріне қарамастан қақтығыстарға алып келетін жалпыға бірдей жеті себептің бар екендігін бөліп айтады.

Ажырасып кетуге жақын қалған жүздеген жұптар араға араздық түсірген мәселенің бастауын, тығырықтан шығу, некені бұзбай аман алып қалудың жолдарын сұрап сексологтарға, психологтарға және психотерапевтерге күнбе күн хабарласып жатады. Бір

қызығы: олардың әрқайсысы өздерінің бірге өткізетін өмірін қалай өткізу керектігі туралы нақты жауап алғысы келеді. Оның себебі, бір жағынан алдында бағдардың жоқтығы болса, екіші жағынан өзара қатынастағы жауапкешілікті барынша азайтуға тырысудан.

Бірге өмір кешіп жүріп, жауапкершіліктен қашқақтаудан басқа тағы қандай кедергілерге тап келуге болады?

1. Тұтасқан бітеқайнасқандық (симбиоз)

Қаншама парадокс болса да ең осал одақ – бастапқыда бітеқайнасып кеткендей болып көрінетін, жұптардың бір біріне: көңілдес те, дос та, туыс та, бала да бола алардай жақындасып кеткен одағы.

Олар сызат түспестей бірлігіне араласып, өзгеріс енгізердей бір нәрсе пайда болған күнге дейін елсіз аралда жалғыз қалған жандардай күн кешеді. Бұл балның дүниеге келуі болуы да (бұған дейін бірі үшін бірі күн кешіп жүрген екі адамның өмірін үш адамға қалай лайықтауға болады?), жұбайлардың біреуінің ойында қызғылықты жобаның пісіп жетілуі, көп жағдайда жұбайлардың біреуінің «қажып кеттім-ау» деген ойға бекінуі де болуы мүмкін. Бұл әріптестердің біреуінің көңілі қалып, екішісінің жолым болмады деген ойға бекінуі- тығырықтың бастауы. Көп жағдайда бұндай жұптар бір бірінен бейбіт жолмен қол үзбейді.

2.Ерекшеліктерді мойындаудан бас тарту

Сүйіктің сенің көшірмең емес деген ұғым теориялық тұрғыда мойындалса да, өмірде басқаша қабылданады. Небір үлкен жанжалдар, біз ескере бермейтін, немесе мойындағымыз келмейтін ұсақ-түйектен басталады. Әріптесіміздің біз қуанғанға қуанып, ренжіген жағдайымызға бірге ренжімегендігін біздер қабылдай алмаймыз. Бұлай болуы біздерді басында таңдандырып жүрсе, бара бара ашуымызды қайнататын түбінде оған деген көңілімізді суытатын жағдайға әкеледі. «Ерім өзінің сезімі жайлы маған айтпайды», «Әйелім осы әлетке жету үшін менің арқа етім-арша,

борбай етім-борша болып жүргендігін түсінбейді», «Әйелім менің қауышқым келгенде секстен бас тартады» деген сыяқты уәждер, терапиялық сеанстарда айтылатын ерлі -зайыптылардың бір біріне артатын кіәларының бір парасы осылар.Түптеп келгенде осылардың барлығы ері мен әйелінің бірінен бірінің айырмашылығын мойындағысы келмеу ғана, бұлай ету оладың бірлескен өмірін майдан алаңына немесе, бітіспес соттасуға айналдырып жібереді.

3.Сөйлесіп пікірлесудің жетіспеуі

Жұбайлар бір бірімен сөйлесіп пікірлесудің бірін бірі түсініп ұғынысуға үйренуге жол ашатындығын естерінен жиі шығарып алады. Қасыңдағы адамның ойындағысы мен нені қажетсінетіндігін қалай білесің? Бірлескен жоспарды қалай құрасың? Тек қана сөйлесу арқылы. Олай істемеген жағдайда біз қасымыздағы адамның, тіпті біз ойлап елестеткендей жан емес екендігіне ерте ме кеш пе біздің көзіміз жете бастайды. Бұған қоса пікірлесудің аздығы түсніспестікке алып келеді. «Не деп жауап беретіндігін біліп тұрсам, оған бірнәрсе айтудың қажеті бар ма?» Бірін бірі білетіндігіне сенімді жұбайлар өзара сөйлесудің қажеті шамалы деп есептейді. Олар бір біріне кінә таға жүріп, бірігіп өмір сүрудің орнына қатар өмір кеше береді.

4. «Емдегіш» жұп

Бұл жұптардың өз арасында өздері де байқай бермейтін және көлденең көзге көрінбейтін, бір біріне тәуелді болу туралы шарт жасасып қойылғандай: жетекші әріптес сыңарын торығудан, ішімдіктен, кәсібі жолыболмаушылықтан емдеп жазуға міндеттенгендей. Өзіне «құтқарушының» ролін арқалаған әріптес өзінің орнытолмастығын, қажеттігін сезінгісі келеді. Өстіп билікжүргізушілікке ұмтылыстың негізінде дүниеге келген қатынастың бетпердесі әрдәйім сорайып көрініп тұрады. Көбіне «емделуші» айығып, «емдеушінің» де, өзі басынан кешкен

қыйындықтардың куәсінің де оған қажеттілігі жоғалатын кез келеді. Немесе ол өзін тәуелділікке ыңғайлаған осы бір байланыстың өзіне еркіндік берудің орнына, бағындырып бара жатқандығын сезінетін кез келеді. Оссының негізінде бейбіт жолмен шешілуі мүмкін болмайтын «бунт» қарсылық басталады.

5. Белгілі жоспардың болмауы

Алға жылжу үшін ерлі-зайыптылар жоспарлар жасаулары керек. Бірақ алғашқы күндердің көңілді көкке ұшырар эйфориялары жас жұбайларды ертеңге жоспар жасамай-ақ, «бүгігі күннің қуанышымен күн көре беруге болады» деген сенімге әкеледі. Нәтижесінде, құштарлықтың қуанышы ептеп басылар кез таянғанда болашақ деген ұғымның орыны қаңырап бос тұрады. Бірге кешкен өмір жаңа құлшыныстар туғызып, қанағаттанғандық сезім сыйлай алмай қалады. Бас қосып жағдайды талдап өздері күткен игілік туралы сөйлесудің орнына, жбайлар томаға тұйық күй кешіп, әр кім өз ісімен болып кетеді, бар көңілін жұмыс істеге жұмылдырады.

Кезі келгенде жұбайлардың біреуі өзімен өзі, жалғыз өсіп келе жатқандығын түсінеді де, байланысты үзу туралы шешім қабылдайды. Немесе шешімнің кең тараған түрі: екеуі де «бірге жүріп, жалғыз өмір сүруге» мойынсұнып, ешнәрсені өзгертпестен тірліктерін жалғастыра береді.

6.Өзгерістерді қабылдамау

Уақыт өткен сайын адамдрдың дене құрылысы ғана емес психологиясы да өзгерістерге ұшырап отырады. Тіпті одақтары берік жұптардың өзі жұбайларының бойындағы өзгерістерді ескеріп, оларға бейімделіп отырмаса, белгілі бір уақыттан кейін тығырыққа тіррелуі мүмкін.

Өзгерістер ешқашан қолмен қойғандай болып бір сәтте өтпейтін болғандықтан әріптесіңнің бойынан бірден байқаудың өзі мүмкін емес. Оған қоса өз әріптесің басқа адамдар сияқты, ешқашан

өзгермейді, менің жұбым бұрын қандай болса, өзгерген жоқ баяғы қалпында деген сенімнен айығудың өзі қиын. Біздер өзіміздің жоспарларымыз бен алданыш армандарымыздан ешқашан арыла алмағанымыз сыяқты, жұбымыздың бойындағы өзгерістерді де қабылдай алмаймыз.

7.Жалқаулық пен фатальизм

«Біз бір бірімізді сүйеміз сондықтан бәрі жақсы болуы тиіс», «Егер бір нәрсе ойлағыдай болмай қалса, онда сезімнің шын махаббат болмай шыққаны», «Егер біздер төсек ләззәтін бөлісе алмасақ, онда біздер бірге өмір сүру үшін жаралмағанбыз». Көп адамдар жұбайлық өмір алғашқы сәттен сәтті жүруге тиісті деп есептейді де, аздаған кикілжіңнен кеін ақ «бизге бірге болу жазылмаған» деп шыға келеді. Ғашық болып жүрген кездегі арманында қалыптастырған тұлғаның бейнесі олардың жасына сай қалыптасқан қатынас кезеңін қабылдай алмайды, бұл кезде құштарлық әлсізденіп бұрынғыдан да ересек сезімге айналады.

Бұндай жұптар нәтиженің қол ма қол шығуына үйренген, жұбайлық қатынастың бір тұрінен екінші тұріне ауыспай- ақ ,көкейіне оралған тілекті қолма қол жүзеге асыру үшін «бәрін бірден» алуға тырысады.

Сендер үшеу болдыңдар.

Көптеген жұптар бала туа салысымен,сыйқыршының қимылдатқан таяқшасының әсеріндей, бар мәселе шешіліп орнына келе салады деп есептейді.Керісінше,бұл шарадағы суды шайқаған соңғы тамшыдай,өзі титықтап тұрған мәселені шиеленістіре түседі. Бұрын сөйлесіп пікірлесу аз ба еді? Одан да азая түседі. Жігі білінбес гармония ма? Бала оның бытшытын шығарады,осыған байланысты жұптардың біреуінің көңілінде оның сүйікті адамының жұрегіндегі бұның «орнын» басқа біреу ұрлап алғандай күй кешеді. Болашаққа деген бірлескен жоспар жоқ па еді? Бала ата-анасының біреуінің мақсатының орталағына айналып,екіншісі «түксіз» қалады.

***

Бір бірімен пікірлесудің жетіспеуі,біріне бірі билік жүргізуге талас, бірлескен жоспардың болмауы сықты тығырық тұзағынан құтылудың бірден бір тәсілі – өзіңді өзің тану жолына түсу. Бұл үшін эксперттің көмегіне жүгіну, немесе өз әрекеттеріңді көкей көзінен өткізіп талдау қажет. Бұл туралы сексолог және психотерапевт Массимо Шер: «Мен біздің әрқайсымызға психотерапевтің көмегі қажет дееген ойдан аулақпын, әрине, – дейді түсіндіргенде,- Дегенмен өз әрекетіңе сырт көзбен қараудың алар орны үлкен. Бұлай жасау ара қатынасқа, ата-аналар, немесе бұрынғы «махабаттардың» іздерінің елесітернен, басқаша көзбен қарап құтылу ақылы, жаңаша қарауға мүмкіндік ашады.»

Шындығында тұзақтан құтылудың бірден бір – олардың бар екенін білгендіктен, оған түспей айналып өту.

ӘРБІР АТА-АНА БІЛУГЕ ТИІСТІ 5 ЗЕРТТЕУДІҢ ҚОРЫТЫНДЫСЫ

Біздер балаларға дұрыс тәрбие беріп жүрміз бе? Егер өзіміз түнде ұйықтамайтын «жапалақ» мінез болсақ, баланы ұйықтауға ерте жатқызғанымыз дұрыс па? Біз ата-аналарға пайдасы тиер деген бірнеше зерттеулердуі таңдап алдық.

Ата-аналар баламызға дұрыс тәрбие беріп жүрміз бе деген сауалға жауап табу үшін, маман педагогтар мен әрнәрсені шалып сөлей білетін демагогтар жазған әдебиеттер дәриясының толқынына тұншығардай болып жүргені жасырын емес. Бұл шығармалардың ең басты кемшілігі қазіргі зерттеулерді негізге алудың орнына, педагогиканың атам заманғы тозығы жетіп, тоз-тозы шыққан принциптеріне сүйеніп жазылғандығында. Біз бала тәрбиесіндегі

психологтрдың мақұлдаған немесе, жоққа шығарған прициптері труралы 5 жариялынымды таңдап алдық.

1.Жақсы ата-ана болу пайдалы.

2013 жылғы зерттеулердің қорытындысы балаларына көп уақыт бөліп, оларды шын мәнінде жақсы көріп жиі әңгімелесетін ата-аналар, жанды жағадан алатын ашушаң ана мен, өз тірлігін ғана күйттеп қалған, бала тәрбиесі, жалпы бала туралы теледидардағы жарнама үзілісі кезінде ғана есіне алатын сатқын әкелерге қарағанда әлдеқайда бақыттырақ сезінетіндігін дәлелдеді.

Бір қызығы, сүйікті баласы туа салысымен ата-анаға берілетін осы бір бақыттың бал шелегі тұңғыиық түпсіз: тіпті баласына қамқорлықты үзбей жасау үшін айналасындағылардың күлкісіне қалып, күніне он рет қоңырау шалып жүретіндердің өзі де анау дейтіндей күлкілі емес екен. Олардың өмірден алатын рахаты, бала дегенде безбүйректеніп, балаға деген махаббатқа сараңдау келетін ата-анаға қарағанда әлдеқайда тереңірек болады.

«Айналасындағы адамдарға неғұрлым көбірек қамқорлық көрсетіп көңіл бөлетін адам, өмірдің мәнін де соғұрлым терең түсініп сезінеді,- деген қорытынды жасайды, – әлеуметтік психолог, зерттеудің авторлары. – Бұл тұрғыдан алып қарағанда балаларының игілігіне көп көңіл бөліп, күш жұмсаған ата-ана неғұрлым балажан болса, бақытты соғұрлым тереңірек, молырақ сезінеді.»

C.Ashton-James, K.Kushlev,E.Dunn ….

2.Қатал ата-ана өз баласына зиян келтіреді

Балаға көрсетілген өрескелдік оп оңай сот араласатын оқиға болып шығатын АҚШ тың өзінде, ата-аналардың 90 пайызы ең болмады дегенде бір рет баласын тілдеу арқылы, келемеждеп, тіпті күш қолданып, «түзегендігі» анықталған. Әйтсе де қатал тәртіп балаға өте зиян.

КӨПТЕГЕН АТА-АНАЛАР БАЛАЛАР ӨСІП, ТҮСІНГЕН СОҢ ОЛАДЫҢ ӨЗДЕРІНЕ ДЕГЕН ҚАТАЛДЫҒЫН ЖАҚСЫ

КӨРГЕНДІКТЕН ЖАСАДЫ ДЕП ҰҒАДЫ ДЕГЕН ОЙДЫ ҰСТАНАДЫ, БІРАҚ ТІПТІ ОЛАЙ ЕМЕС

967 американдық отбасы қатынасқан зерттеуде қатал тәртіп болашақта өкінішке ұрындыратын нәтижелерге әкелетіндігі дәлелденген. Егер сіз 13 жасар жасөспірімге сабағыңды оқы, немесе, көшеге қаңғыма деп айғайлап, ол тыңдап айтқаныңызды орындатуыңыз мүмкін. Алайда ол жуырдағы жылдарда ата-анасы темірдей тәртіп орнатуға тырыспаған өзінің қатарластарына қарағанда әлдеқайда қатал басбұзар болып шығуы әбден мүмкін.

«Қатал тәртіп баланың алдағы өміріне із қалдырмайды деп ұғу түбегейлі қате. Көптеген ата-аналар балалар өсіп түсінген соң олардың өздеріне деген қаталдығын жақсы көргендіктен жасады деп ұғады деген ойды ұстанады, бірақ тіпті олай емес. Алайда ата-ананың қандай махаббаты болмасын баланың қатал тәртіптің арқасында қалыптасқан мінез құлқын өзгерте алмайды»,-деп есептейді зерттеу авторлары.

M.Wand, S.Kenni

3.Қалыптасқан күн тәртібі баланың ақыл-ойының дамуына оңды ықпал жасайды

Ал баланы ұйықтауға ұақтылы жатқызу ата-ананың қаталдықтан ойлап тапқан амалы емес, өмір үшін аса мәнді қажеттілік: дұрыс ұйымдастырылған гррафик бала мыйының кемелдене дамуына әсер етеді.

Психологтар 3жас пен 7жас аралығындағы 11 мың баланы бақылап зерттеудің нәтижесінде тәуліктік режімнің бала мыйының когнитивтік қызметін қалыптастыруға әсері үлкен екендігін анықтаған.Ата -аналары түн ауғанша бетінен қақпай төсекте ойнақтаған 3 жастан асқан сәбилердің кітап оқуға, есепке, тіпті әдеттегі қимыл қозғалысқа икмеділігі көп төмен болатыны дәлелденді. Бұл заңдылық баланың жынысына қарамай,бірдей

болып шыққан. Зерттушілер 3жас бала мыйының дұрыс қалыптасуында үлкен роль ойнайтын кезең болғандықтан, баланы мүмкіндігінше белгілі күн тәртібіне ертерек үйретуге кеңес береді.

4. Баламен бірге өлең айту – қатынасты қалыптастырудың ең жақсы тәсілі.

Әкесі мен анасының баласы айтып отырған өлеңіне қосылып айтуы балаларға өте ұнайды. Психологтардың анықтауынша, бұл әншейін көңіл көтеретін ермек қана емес, ата-анасы осылай өлең айтуды жақсы көретін ұлдар мен қыздар өздерін, ата-аналары бұлай жасамайтын басқа балаларға қарағанда бақыттырақ сезінеді екен. Бұған қоса хормен өлең айту баланы үй жұмысына баулуға көмектеседі.

Топ болып бірге жасалған ырғақты қыймыл – өлең айту,билеу тағы басқа сол сыяқты әрекеттер адамдарды бір бімен жақындастыру үшін жасалатын көптеген жол-жоралғы рәсімдердің негізінде жатқандығын еске салудың артықшылығы жоқ. Бұндай рәсімдер тек қана ерте тарих халықтарында ғана емес, осы заманымызда да жиі жасалынады, мысалы әнұранды хормен айту.

A.Golovan et al. …

Әкесін баласынан алшақтатқан ана өз психикасына зардап шектіреді

5 жасқа дейінгі балалары бар 180 әйелмен сауалнама жүргізген психологтар олардың бойындағы депрессияның негізінде бала тәрбиесіне әкесін араластырмай, алшақтатуға тырықандығы жатқандығын анықтаған.

БАЛА СНАСЫНА «САҒАН ТЕК АНАШЫҢ ҒАНА ҚАМҚОРЛЫҚ ЖАСАЙДЫ» ДЕГЕН НАНЫМДЫ СІҢІРУГЕ ТЫРЫСАТЫН АНАЛАР ДЕПРЕССИЯҒА ЖИІРЕК ҰШЫРАЙДЫ ЕКЕН

Әкелер тәрбие процессіне аналармен тең атсалысуға құқылы, бала әкесінің тілін алып, оны жақсы көріп өсуі керек деп есептейтін аналардың депрессияға бейімдік дәрежесі өте төмен болып шыққан. Ал бала санасына «саған тек, анашың ғана қамқорлық жасайды» деген нанымды сіңіруге тырысатын аналар депрессияға жиірек ұшырайды екен.

Өзін баланың жолына арнаймын деген ниетінің арқасында, түйсігі өзі үшін өмір сүруден алшақтатып, ерімен арасындағы қатынасын суытып алудың негізінде де осы идея жатқан сыяқты, осының салдарынан отбасылық гармония жарасымдылығын жоғалып, ерлі-зайыптылар бойында стресстің әсерін көтеріп жібереді. Балаға қамқорлық жасау, біз жоғарыда айтқанымыздай, балаға ғана емес, сіздердің де психикаларыңызға игі әсерін тигізеді. Десекте,қамқорлық жасауды өзімді баланың жолына пида етіп жүрмін деген ұғымға айналдырудың түбі жақсылыққа әкелмейді.

БАҚЫТ ТУРАЛЫ ЖЕТІ ДЕРЕК (ШЫНДЫҚ)

Сіз үшін өмірдегі ең бастысы не? Көп адамдар осы тақілеттес сауалға сыйлвсу, денсаулық, қызықты жұмыс, көңілді жылылыққа бөлейтін үй, бос уақытыңның жеткілікті болуы деген сыяқты жауаптар береді. Әрине, солардың барлығы да бақытты болғысы келеді. Психотерапевт Рейчель Финци бақыт және бақытты адамдар туралы қызықты деректерімен бөліседі.

Көп жылғы зерттеу жұмыстарым мен психотерапевтік қызметтегі тәжірибемнің арқасында мен біздерді ненің бақытты ететіндігін және бақытты адамдардың өздерін қалай ұстайтындығына анықтап көз жеткіздім. Мен жыйнаған деректер сіздің көңіліңізге оптимизим ұялатып, бүгіннің өзінде сіздің бақытқа жетер жолдағы алғашқы қадамдарыңызды жасауға жетелейді деп сенмін.

1.Бақытты жандар эмоцияның барлық қырларын сынап сезіне алады

Әрбір секундта бақытты болуға тырысуды бүкіл мәтінді бас әріптермен теру немесе, өлеңді барқырап бар даусыңмен айтумен салыстыруға болады, бұндай әрекеттерде мән жоқ, әрі адамды мезі етеді.Өмір көптеген қыйындықтар мен ссынақтардан тұратындықтан, шынайы тірліктен байланысын үзіп алғандар ғана тұрақты түрде көтеріңкі көңілмен жайраңдап жүре алады.

Мысалы сіз қайғы кешіп отырғанда досыңыз келіп, сіздің қыйналысыңызға жанашырлық білгізудің орнына, көңіліңді көтер десе, сіз оны түйсіксіз деп санар едіңіз. Ал өзіңізге өзіңіз осындай болып көрінгіңіз келе ме?

Егер біз аяғымызға нық тұрып, бүгінгі күнде өмір сүріп және айналамыз бен ішкі дүниемізде болып жатқан өзгерістерді анық сезіне алатын болсақ, біздің көңіл күйіміз дәл сол сәтке сай дәрежеде болады. Бақытты адамдар айналада болып жатқан жағдайларға тез бейімделе алады, және жағдайдың өзгеруін қолма қол сезініп, сәтке сай әрекет жасай алады. Олар кейкейде көңілі құлазығаны, ызаланғаны, қорыққандығы үшін өздерін өздері жазғырмайды.

2. Бақытты болу үшін, сезімдеріңізді тәптіштеп жазып үйрену керек

Тіпті сізді қобалжытқан мәселе, оқиғаны еске алу сізді тітіркендіретін болса да, қағазға түскен соң ол іске жазғырып емес, қызығып қарайтыныңыз хақ.

Мысалы бір нәсеге ызаңыз келе бастағанын сезсеңіз, «ыза болуға тура келгендіктн, сол жайға ызаланып отырмын»,- деудің орнына, сол сәттегі көңілкүйіңізді жазып шыгуға тырысыңыз. Бұлай жасау бізді «ішкі бақылаушының» орнына жылжытып, не істеп не

қойғаныңды білгізбейтін, артынан сол істеген ісің үшін өкінішке ұрындыратын эмоциядан алыстата түседі.

3. Біздің әрқайсымыз бақытты әртүрлі бейнелеп,елестетеміз

Өзіңізді басқалармен салыстырмауға тырысыңыз. Сіз өзіңіздің күлегеш досыңызға ұқсап ән айтып, сақ-сақ күле алмайтын болғандықтан, өзіңізді бақытсызбын деп өзіңіз сендіргенге дейін, бақытсыбын деп сезінуге болмайды. Көптеген аламдар өмірге разы, бірақ онысын жариялап жатпайды. Бастысы өзіңді жақсы түсініп, өзіңе қандай нәрсе қуаныш сыйлай алатындығын білу.

4. «Жоғалтып алуды» елестету, өзіңді ойлағаныңнан гөрі бақыттырақ сезінуге мүмкіндік береді

Біздер өміріміздегі барлық игіліктер мен жақсылықтарды солай болуы керек деп қабылдауға бейімбіз. Өзіңіз үшін орыны толмайтын біреуден немесе, бір нәрседен айырылып қалғандығыңызды елестетіңізші. Әңгіме жұбайыңыз жайлы, немесе бір үй жануары, тіпті бір елеусіз зат шоколадыңызды жғалтып алу туралы. Жоғалтқаныңызсыз өз өміріңізді бүге-шігесіне дейін елесстетіп көріңіз. Бұл жаттығу сізге қолда барыңызды барынша бағалап, қадіріне жетуді үйретүге көмектеседі.

5. Ақшаны басқалар үшін жұмсай алсақ, біз өзімізді бақыттрақ сезінеміз

Бір зерттеудің қорытындысы бойынша, жылдық табыстарына алған бонустарын өздеріне емес, басқа біреулердің игілігіне (оның ішінде қайырымдылыққа) жұсаған қызметкерлер, ақшаны өздерінің игілігіне ұстаған қызметкерлерге қарағанда өздерін бақыттырақ сезінетіндігі дәлелденген. Екінші зерттеудін аясында зерттелушілердін бір тобына 5 доллардан, екіші тобына 20 доллардан таратып, 5 доллардан алғандарға ақшаны өздері устауына, 20 доллар алғандарға басқа жандардың игілігіне

жұмсауға тапсырма беріледі. Эксперимент аяқталған кезде ақшаны басқаларға жұмсаған топтың мүшелері алғашқыларға салыстырғанда өздерін бақыттырақ сезінгені анықталған.

БАҚЫТ ДЕГЕНІМІЗ – БІЗДІҢ ӨМІРМЕН ҚАТЫНАСЫМЫЗ, АЛ КЕЗ КЕЛГЕН ҚАТЫНАС КӨП КӨҢІЛ БӨЛУДІ, ҚАМҚОРЛЫҚ ЖАСАУДЫ ТАЛАП ЕТЕДІ

Біз айналадағыларымызға қолдағы барды бөлісе білсек, әсіресе басқаларға көмектесу туралы шешімді өзіміз қабылдаған болсақ, олармен қатынас орнатсақ, істеген әрекетімізден шыққан нәтижені көзбен көру мүмкіндігіне ие боламыз. Мысалы сіз қайырымдылық қоры арқылы бір жетімге силық берген болсаңыз, бұған қоса осы баламен хат арқылы хабарласып тұруды ретке келтірсеңіз сіз істеген сауапты істің мәні өсе түседі.

6. Бақытты болу әрекетте жатыр

Нейробиолог Ричард Дэвидсон, бақыт пен игіліктің кілті – ситуацияға көзқарасты өзгерту үшін саналы түрде белсенді әрекет жасауға шешім қабылдай білуде деп тұжырымдайды. Бақытқа қол жеткізу үшін, жаманшылықты көбірек ойлауға бейім келетін біздің табиғи болмысымызды есептей отырып, (біз қуаныш силайтын құбылыстардан гөрі, болып қалуы мүмкін деген қауіп қатерді көбірек күтуге бейім тұрамыз) саналы түрде еңбектенуіміз қажет.

Мүмкін бақыт деген ұғымды өз өзінен келетін табиғи құбылыс деп қарамай, оны жаттығу арқылы қол жеткізуге болатын әдет деп қабылдауымыз қажет шығар. Солай еткенде біз пайдалы әдеттерімізді дамыта түсуге және өзімізді бақыттырақ әрі бай қуатты сезінуімізге мүмкіндік берудің техникасын (тәсілін) игерген болар едік. Бақыт дегеніміз – біздің өмірмен қатынасымыз, ал кез келген қатынас көп көңіл бөлуді, қамқорлы жасауды талап етеді.

7. Бақыттың «базалық деңгейін» өзгертуге болады.

Кез келген аса күрделі позитивтік немесе, негативтік өзгерістерден кейін біраз уақыт өткен соң, біз өзімізге үйреншікті болып кеткен бақыт деңгейіне қайтадан түсеміз. Өзіміздің осы бір ерекшелігімізді білмегендіктен, біз басымызға түскен ауыртпалықтың себебін айналадағылардан, немесе сол кезде орын алған жағдайлардан іздейміз, нәтижесінде жұбымыздан ажырасамыз, жұмыстан кетеміз, оқуды тастаймыз., немесе сол кезде орын алған жағдайлардан іздейміз, нәтижесінде жұбымыздан ажырасамыз, жұмыстан кетеміз, оқуды тастаймыз., немесе сол кезде орын алған жағдайлардан іздейміз, нәтижесінде жұбымыздан ажырасамыз, жұмыстан кетеміз, оқуды тастаймыз. Осының барлығының орнына біз әріптестерімізбен қатынасымызды жақсартуға көбірек көңіл бөліп, істеп жүрген жұмысымызға бұрынғыдан гөрі жауаптылықпен қарап, білім алуға деген әрекетімізді түбегейлі жетілдіруге күш салғанымыз дұрыс болар еді.

Әрине, бұл әрекетіміздің барлығы, біз о баста жарымызды, жұмысымызды және алар білімімізді таңдауда қателеспеген болсақ, оның үстіне, түрткі боларлық жаңа бір дерек келіп түспесе, жүзеге асар еді.

Кез келген сәтте, егер сіз өзіңіздің эмоциональдық жағдайыңызға көңіліңіз толмайтындығын сезінсеңіз, жоғарыда айтылған пікірлердің негізінде өз бақытыңыздың «базалық деңгейін» өзгертуіңізге болады.

ҚАМҚОРЛЫҚ ҚҰТҚАРМАЙТЫН ҚАМҚОРШЫЛДЫҚҚА АЙНАЛҒАН КЕЗДЕ

Қамқорлық пен қамқоршылдық жиі шатастырылады. Біздер жақындарымыздың көңілін тапқандығымызды қамқорлық деп санаймыз да, олар біздің көмегімізден бас тартып ренжіген кезде, оларды ұға алмай дал боламыз. Қамқорлық пен қамқоршылдықты

қалай ажыратуға болады? Қамқорлықты қалай дұрыс жасауға болады? Деген мәсселені психотерапевт

Марина Дьячкова түсіндіреді.

НЕГІЗГІ ИДЕЯЛАР

*Адамға қамқоршылдық көрсеткен кезде оны дәрменсіз санағандықтан, оның орнына шешім қабылдай береміз. Ал қамқорлық көрсеткенде оның әрекетке қабілеттілігін мойындаймыз.

*Әсіре қамқоршылдық көрсету адамның өз қажеттілігін анықтай алу қабілетінен алыстатып жіберетіндіктен өсуі мен дамуына кедергі кетіреді.

* Әдетте әсіреқамқорлықтың астарында, кезінде алынған психологиялық жарақаттар, бақылау мүмкіндігіне ие болу және өз өмірін мәндірек сезінуге талпыныс жатады.

Қамқорлық пен қамқоршылдықтын арасындағы айырым шекарасы өте жұқа болғанымен отбасылық психотерапевт Марина Дьячкова ол айырымды анықтай біледі. «Қамқоршылдық «дәрменсіздік» деген сөзбен тікелей байланысты. Біз көңілімізді өзіне өзі қамқорлық жасауға шамасы келмегендерге бөлеміз: кішкентай сәбиге, қартайған немесе қыймылдауға қауқары жетпейтін адамдарға»,-дейді ол түсіндіргенде. Бұл жағдайда қамқоршыл өзі қорымалдайтын адамның орнына шешім қабылдай береді.

Ал қамқорлық болса біздің өзімізбен тең, ешкімнің көмегінсіз өзін өзі күте, баға алатын адамға жасалынады, қамқорлықтың негізінде қолда барыңды өзіңмен «дәрежесі тең» адаммен бөлісу жатады. Біз қамқорлық көрсететін адам дәрменсіз, осал емес, біздің көмегімізге зәрулігі жоқ, тек оған деген біздің қамқорлығымыз оны қуантады.

Қамқорлық бала мен ата-ана және әріптестік қатынас арасында да кездесе береді, осылардың арасында қамқоршылдыққа орын табыла ма? Осыны талдап көрелік.

«Анашым, менің қарным ашты ма, жоқ әлде тоңдым ба?»

Ата-ана мен баланың арасындағы қамқорлық пен қамқоршылдық –базистік ұғымдар, бірақ бала есейіп өскен сайын олардың көлемдерінің қатынасы өзгерее береді. Жаңа туған бала абсолютті түрде дәрменсіз, өзі тамақтана алмайды, өзіне өзі қамқорлық жасай алмайды. Ата-анасы оның қажетілігін дер кезінде сезініп, қамтамасыз етеді. Бұлай жасау орынымен іске асқан әрекет және өзін ақтайтын қамқоршылдық болып табылады. Бала есейіп өсскен сайын анасы оған өз қажеттілігін өзі орындау жолдарын үйрете бастайды: қарны ашқандығын білгізу, қасықты ұстай білу, алманы жуу, өзімен өзі айналысып отыру деген сияқты. Бұл әрекеттердің барлығы қамқорлықтың көріністері болып табылады.

Бала өсіп есейген сайын оның қажеттілігі де күрделене бастайды: элементарлы физиологиялық қажеттіліктерге эмоционалдық қажеттіліктер қосылады. Бала бірнәрсеге ренжісе немесе бірнәседен шошыса, оны тыныштандырып, жұбату қажет. Бұндайда ересек адам баланың жағымсыз сезімін «өзіне» алып алмауы басты назарда болуы керек («Ит үріп қорқытты ма? Ертең бұл саябаққа бармаймыз!»), деудің орнына ұлың немесе қызың қобалжыған кезде қасында болу қажет. Мысалы баланың қолынан ұстап тұрып тұмылдырық кигізілген итті сипап көруге көндіру керек. Бұлай жасағанда біз баланың қауіпсз жағдайда қауіппен кездесуіне мүмкіндік береміз. Осы тәсілмен біз баланы үлкеннің көмегі арқылы әртүрлі жағдайлардағы болып қалуы мүмкін эмоциялық күйлерін жеңе білуге үйретеміз. Ата-ана балаға өзінің қажеттіліктерін айыра білуді үйретеді, соның арқасында бала дамып өседі. Бұл қамқорлық қатынастың нақты көрінісі.

«Кезі келгенде баланың зияны жоқ тежеулерді (фрустрация) бастан кешуі қажет, – деп түсіндіреді Марина Дьячкова. – Бұл кезде бала өзіне қажет деген заттардың барлығы өз бойынан табылып, оның қолына оп оңай түсе бермейтіндігін түсінеді. Кейбір затты өзі істеуі керектігі, немесе басқадан көмек сұрау керектігін ұғынады.

Өзінің қажеттіліктерін қамтамасыз еткен сайын, бала іштей өзгерістерге түсе бастайды, яғни, дамиды.»

Әсіре «қамқоршылдықшы» аналардан: «біздер ұйықтап тұрдық», «біз емтихан тапсырдық», «біз институтқа түстік» деген сияқты сөздерді жиі естуімізге тура келеді.

Ересектер баланың айтқанын екі етпей орындауға тырысу арқылы зыянсыз тежелуге деген мүмкіндігінен айырады. Нәтижесінде бала өзінің қажеттіліктерін айыра алу және оларды дұрыс қамтамасыз ету жолдарын табуға талпынудан ада болады. Осыдан келіп психологтар әсіре қамқоршылдық деп атайтын, «Анашым, менің қарным ашты ма?», «Жоқ Яша, сен тоңып кеттің!»-делінетін Одессалық анегдоттағы диалогтың кейіпкерлерін анық байқауға болады.

«Баланың қарыны ашып үлгермегендігіне қармастан анасы оны тамақтандырады, – дейді М.Дьячкова түсіндіргенде. – Анасы алдын алып мәселені шешіп қоятындықтан, бала ешқашан қарны ашқандығын сезініп үлгермейді. Әсіреқамқоршылдық дегеніміз –қамқорлық деген ұғымды барынша теріс түсініп, баланы кез келген жайсыздықтан (дискомфорт) сақтап қалуға орынсыз тырысу.Бұлай жасаған ана баланың дамуға деген құқын алып алады, баланың бірнәрсені өзгертуге, бірнәрсені бастап жасауға деген талпынысын түбегейлі жояды.»

Осындай отбасында өскен бала, өзіне не қажет екендігін, қалай қарай қозғалуы керек екендігін білмейтін болады. Әсіре «қамқоршылдықшы» аналардан: «біздер ұйықтап тұрдық», «біз емтихан тапсырдық», «біз институтқа түстік» деген сөздерді жиі естуімізге тура келеді. Бұлай ететіндер баланың бойынан тұлғаны емес, тек әрекетті ғана көреді, баланы ылғый да айналақтап жүру үшін жаратылған бір зат, тіршілік иесі деп қарайды. «Мен оған

бүкіл өмірімді арнадым», – деген сөзді әсіре қамқоршыл аналардың ауызынан жиі естуге болады. Бұл сөзден бала ана өмірінің мәніне айналғанын көуге болады, ал баланың өзінде мән жоқ, себебі оны ересектер алып қойған».

«Не жасасаң да, мен қызғанбайтындай етіп жасашы»

Үлкендер арасындағы қатынаста қамқорлық әріптестің қажеттілігін, «өтінуі бойынша», қажет етуі бойынша қанағаттандыруда анық көрінеді, себебі біздің балалардан айырмашылығымыз өзімізге қажеттілігіміз туралы айтып бере аламыз.

«Айталық мен өзімді мойындап, маған көңіл бөліуін қажетсіндім дейік, – дейді М.Дьячкова,- мен бұл жайлы әріптесіме айтамын, бұл менің әріптесім менің қажеттілігімді менің ойымдағыдай етіп жүзеге асыруға міндетті деген сөз емес. Егер мен әріптесімнен нақты бір әрекетті жүзеге асыруды: «бір миллион алқызыл раушан гүлін», немесе «гәуһар көзді жүзік» сыйлауын тлап етер болсам,- бұл дабыл қағарлық белгі болып табылады. Немесе маған не керек екендігін оның өзі біліп қыймылдауын күту, ең қиын шаруа. Немеесе әріптесімді қызғана тұра, одан мен қызғанатындай себеп берме деп талап ету.Ол не істеуі керек? Өзінің кісі қызығарлық қасиетін жасыруы керек пе? Ал маған ол қызғануға себеп беріп тұрған болып көрінсе ше ? Осы әрекетіммен мен әріптесіме: «Менің қолымнан келмеді, сен байқап көрші» дегенді айтқан болып шықпаймын ба? Олай болса мен өз әлсіздігімді мойындап, дәрменсіздіктен өзіме қамқоршылдық көрсетуді қажетсініп тұрған болып шықпаймын ба? Бұлай жасау біздерді ата-ана мен баланың арасында болатын, есейген әріптестердің біреуі сүйенішке зәрулік позициясын таңдайтын (инфантильді) қатынастың жазықтығына алып шығады.

Осындай, қамқорлықтың мәнін керісінше түсініп қабылдау ұғымы бүгінгі күні кеңінен таралып кеткен.

Әсіре қамқоршылдықтың артында не тұр?

Әсіреқамқоршылдық –тереңде жатқан мәселелер туралы ескерту беретін белгі ғана. Оның сыртында не жатуы мүмкін?

1. Жан ауырту, тағы да жан ауырту. Әріптестер жиі-жиі өзара тиімді, өз қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін,қажеттілігін келісе отырып алмастыру арқылы келісім шарттар жасасады. «Сен пұл тауып, менің қауіпсіз күн кешуіме жағдай жасайсың, мен белсенді түрде сенің қолыңнан іс келетін артықшылықтарың туралы елге таратамын». Осы жерде тағы да бір рет адамға тек қана әрекет деп қараудың мысалын келтіруге болады. Бұндай одақты жаны қатты жәбірленген адамдар құрады. Жұптардың осындай күйі айтарлықтай тұрақты болады. «Менің сол жақ аяғым, сенің оң аяғың жоқ. Біз бірігеміз, енді біз –екі аяғы бар сау адамбыз». Әріптесіңнің бір аяғы жоқ екендігін байқамау –өте ыңғайлы бартер, -деп қорытындылайды М. Дьячкова, – Ересектер арасында, әріптесіңнің бойындағы кешілікті өзі байқауына мүмкіндік бермейтін, қамқоршылдықтың аса бұзылған түрі жиі ұшырасады. Мысалы мен ерімнің маскүнем екендігін өзі түсінуіне мүмкіндік бермеймін: «Жо жоқ, бұл жұмыстағы жайсыздықтар ғана» немесе «Мен сені ренжітіп қойғандықтан, сен ішуге мәжбүр болдың», мен екінші бір адамды өз қателігін өзі түсініп, өмірін өзгертіп, түзелуге бет қоюдан қамқоршылдығымның арқасында, қақпақылдап бұрып аламын. Себебі ол өмірін өзгерте қалса, менің де өзгеруіме тура келеді ғой».

Ерте ме кеш пе адам өз кемшілігін өзі байқап, өз бетінше, немесе психлогтің көмегімен өзін өзі емдеуді бастауы мүмкін. Ал бәз біреулер әтеуір жалғыз қалмас үшін, «аяқсыз-ақ» ұзақ уақыт күн кеше беруі мүмкін.

КЕЙ КЕЗДЕ ЕРЕСЕК АДАМ ӨЗІНЕ ЖАУАПКЕРШІЛІК ЖҮКТЕМЕЙ, ӨЗ ЕРКІМЕН ЕРІК КҮШІ ЖОҚ, ҰЯЛШАҚ, ӘЛСІЗ АДАМНЫҢ РОЛІН ОЙНАУҒА КЕЛІСІМ БЕРЕДІ

2.Бақылау және сенбеушілік. Әсіре қамқоршылдықтың астарында тұрған негізгі мақсат –басқаның қажеттілігін, ойындағы арманын, қыялдауын бақылауда ұстау. Әдеттегі қалыпты қатынаста (ата-ана мен баланың, немесе екі ересек адамның арасындағы) бұлай етудің мүмкіндігі жоқ, олай жасаудың қажеті де жоқ. Ал егер қатынастың дені дұрыс болмаса ше? Онда қамқоршылдық жасаушы әріптестің шекарасын бұзып; әріптестің жазысқан хаттарын оқып, телефонын тексереді. Бұндай әдет тек әйел мен еркектің арасындағы қатынаста ғана емес, ересек балалар мен ата-аналары арасындағы қатынастарда да болады.

3. Өмірді мәндірек етуге талпыну. Кейбір аналар балаларын ғана емес, немерелерінің ата-аналарын ысырып тастап немесе, алмастыруға тырысып, немерелерді де бақылауда ұстауға күш салатындығы кездеседі. Осы тәсілмен өздерінің әлі де қажет екендіктерін көрсетіп, өмірлерін мәндірек жасауға күш салады.Кей кезде ересек адам өзіне жауапкершілік жүктемей, өз еркімен ерік күші жоқ, ұялшақ, әлсіз, «адасып жүрген» адамның ролін ойнауға келісім береді. Нақты мысал: баласы – наркоман және оның анасы. Анасы оның улы дәрмек алу үшін кірген қарыздарын төлейді, жұмыстан қалған күндері үшін бастығының алдында оны ақтап алады. Осынысы үшін өзіннің қажеттілігін сезінеді, өз өмірі өзіне мәндірек көрінеді.

Қамқорлықты дұрыс жасауды қалай үйренуге болады?

Бала мен ата-ана арасындағы қатынаста қамқоршылдықтан дәл сәтінде тыйылудың мәні зор. «Мен ана ретінде баланың өзінее өзі қамқорлық жасай алатын дәрежеге жеткенін дәл анықтай аламын, – деп түсіндіреді М.Дьячкова – Бір кезде оның өз қолын өзі жуып, өзі ойыншық таңдап алуға, балалар алаңында ойнап жүріп өзін ренжіткен баламен өзі есеп айырысуға шамасы келетін сәт туады. Осы сәттен бастап оның өзін өзі алып жүруге құқығын мойындап, өз қолынан келмейтін шаруаларда ғана менен көмек сұрауға

мүмкіндік беремін. Мен осы сәттен бастап қамқоршылдықты қамқорлыққа алмастырамын.»

Ал енді дәрменсіз адаммен не істеуге болады? Мысалы әжетханаға бару, баспалдақпен көтерілу сыяқты кейбір өрекетті адам өзі жасай алмайды. Бірақ оның өзіне өзі ермек тауып, іспен айналысуға мүмкіндігі бар. Бұл арада «1+1» фильміндегі айтылған жайды мысалға келтіруге болады. Сюжет бойынша аяқ-қолынан кем болып қалған бизнесменге күтуші болып, бұрын қылмысы үшін істі болған қара түсті жігіт жалданады. «Күтуші» кейбір әрекеттерді орындауды өз мойнына алса да, көп істе қамқорлығындағы адамды өзімен теңдей көріп, оның өзіне жүктейді. Себебі күтуші жігіт бизнесменнің аяқ-қолы тартылып мертіккенімен ол жеке адам ретінде мертікпегендігін жақсы түсінеді». Жақындарымызға қатынас жасау кезінде біздердің осы жайды есімізден шығармағандығымыз дұрыс болар еді.